Mit ikaryjski
Jest to opowieść o nierozważnej młodości, marzeniach, nieposłuszeństwie i tragedii. Ma dwóch bohaterów – Dedala i Ikara – ojca i syna. Dedal był niezwykle zdolnym konstruktorem, zbudował słynny labirynt dla Minotaura, był też genialnym rzeźbiarzem. Więziony przez króla Krety tęsknił za ojczyzną, a nie mógł inaczej uciec z wyspy jak tylko drogą powietrzną. Skonstruował skrzydła z ptasich piór zlepionych woskiem. Wraz z synem wzbili się w powietrze – realizując tym samym odwieczne marzenie człowieka o podniebnym locie na wzór ptaków. Niestety – mimo przestróg, młodemu Ikarowi zachciało się wzbić wyżej i wyżej, bliżej słońca… Wosk się stopił, Ikar spadł i poniósł śmierć, a rozsądny Dedal doleciał. Potem ojciec odnalazł szczątki syna na wyspie zwanej odtąd Ikarią, otoczonej Morzem Ikaryjskim.
Jak to interpretować?
- Mit ikaryjski prezentuje dwie postawy ludzi wobec tajemnic świata:
- pierwsza – ojca – rozsądna, realizująca działania w granicach możliwości i bezpieczeństwa.
- Druga – syna – młodzieńcza, entuzjastyczna, podejmująca ryzyko, by zgłębić tajniki natury.
- Dedal osiągnął cel, a Ikar srogo zapłacił za swoje nieposłuszeństwo. Dedal przestrzega:
nie należy łamać ustaleń, trzeba działać rozsądnie i praktycznie, poznawać świat i wiedzę tę wykorzystywać roztropnie i realnie, poważnie i spokojnie, z dobrym skutkiem.- Dedal jest racjonalistą – umie ocenić niebezpieczeństwo, potrafi przewidywać skutki działań.
- Ikar to idealista, marzyciel, szaleniec – pierwowzór entuzjastów.
- Ikar na to wzrusza ramionami:
trzeba dążyć do niemożliwego, trzeba ryzykować, marzyć i oglądać świat przez pryzmat swoich szalonych pragnień. Jeśli nie będziemy sięgać po niemożliwe – nieosiągalne pozostanie nieosiągalnym…
- Mit obrazuje inny dobrze znany nam temat: konflikt pokoleń, odwieczny spór: syn – ojciec, młodzi – dorośli. Tym samym – zderzenie rozsądku i dojrzałości z młodzieńczym idealizmem. Ten konflikt jest archetypem znanym ludzkości wszystkich czasów – mit o Dedalu i Ikarze ubiera go w piękną opowieść.
Uwaga!
Mit ikaryjski okazał się jednym z najżywotniejszych, inspirował artystów przez stulecia.
Ikar – bohater mitu ikaryjskiego
Dedal i Ikar – ważne nawiązania
Mit ikaryjski okazał się jednym z najżywotniejszych i inspirujących artystów stuleci. Inspiruje do dyskusji o sensie życia, o obojętności ludzkiej na ból i rozpacz…
Jak klęskę Ikara przedstawia w poezji antycznej (Przemiany) Owidiusz:
Rybak, gdy właśnie ryba rozedrgała wędkę, ujrzał ich w górze lecących, pasterz na kiju oparty i oracz u czepigi pługa. Zdumieli się. Któż mógłby tak w powietrzu latać? Chyba bogowie!
Już Samos, wyspę Junony, pozostawili z lewa, minęli Delos i Cypr, a po prawej stronie Lebintos i miodem płynącą Kalymnę.
Nagle chłopiec w radosnym uniesieniu wzbija się śmielej. Zostawia ojca i w zachwycie lotu wciąż wyżej polata. Ostre słońca blaski rozgrzały wosk pachnący, który spajał pióra. Opadły skrzydła, Ikar nagimi rękoma trzepoce, lecz bez skrzydeł powietrze nie może utrzymać go dłużej.
Krzyczy:
Ojcze! – i spada w błękitną toń morza.
(Owidiusz, Przemiany, tłum. Anna Kamieńska)
Najważniejszy obraz
Czy Pieter Bruegel – renesansowy mistrz – namalował Ikara? Skąd – to po prostu dzień, zwykły, spokojny dzień pracy oracza, żeglarza, pięknej pogody. Jeśli chodzi o Ikara – widać tylko stopę. Nikogo nie rusza śmierć i klęska.
Pytanie – czy powinna?
Czy znasz ten obraz?
To bardzo znane dzieło pod tytułem Upadek Ikara. Ale, czy Breughel – renesansowy mistrz – rzeczywiście namalował Ikara? Pejzaż na płótnie to po prostu zwykły, pogodny, spokojny dzień pracy oracza, żeglarza. Jeśli chodzi o Ikara – widać tylko piętę, tymczasem na pierwszym planie oracz orze wołu, w dali odpływa statek, słowem, życie toczy się dalej mimo tragedii Ikara. Malarz, wielki mistrz renesansu, pokazał regułę istnienia – tragedie są zawsze osobiste, choćby największe, nie wstrzymują biegu codzienności. Romantyczny upadek obrazuje tylko pięta, na płótnie dominuje codzienność, proza życia. Jest to też opowieść o obojętności świata na ikarowe upadki i marzenia.
Odpowiadają poeci
Tadeusz Różewicz, Prawa i obowiązki
dawniej myślałem że mam prawo obowiązek
krzyczeć na oracza
patrz patrz słuchaj pniu
Ikar spada
Ikar tonie syn marzenia (…)
lecz teraz kiedy teraz nie wiem
wiem że oracz winien orać ziemię
pasterz pilnować trzody
przygoda Ikara nie jest ich przygodą
Jakie to prawa i obowiązki?
Poeta przygląda się obrazowi Bruegela – analizuje swoje odczucie. Rejestruje w swojej refleksji podobny konflikt jak między postawą Ikara i Dedala. Uczucia przeciwko rozwadze, wrażliwość przeciwko rozsądkowi. Czy można potępiać tego, kto zamyka się w kręgu przyziemnych życiowych czynności? Czy powinien porzucić wszystko, bo właśnie spada Ikar? Różewicz z wiekiem dojrzewa do postawy Dedala, ale czy… powinniśmy być realistami, czy raczej – cytując sonet Leopolda Staffa – „módlmy się cicho na klęczkach – o skrzydła”?
.
Ernest Bryll, Wciąż o Ikarach głoszą
Bryll także przywołuje obraz Pietera Bruegela Upadek Ikara.
Malarz eksponuje motyw znikomości tragicznego upadku w perspektywie codziennego zwykłego życia. Oto słońce wschodzi i zachodzi, ludzie pracują, toczą się miliardy spraw – choć gdzieś tam Ikar upada. Breughel pokazuje tylko chłopięcą nogę – w centrum umieszcza oracza i wołu. Czyżby więcej szacunku miał dla trudu prozaicznej pracy niż wzniosłych uniesień?
Podobnie można wnioskować z wiersza Brylla. Czyżby więc ludzkość była obojętna wobec ikarowych lotów?
Brueghel, co osiwiał
Pojmując ludzi, oczy im odwracał
Od podniebnych dramatów. Wiedział, że nie gapić
Trzeba nam się w Ikary, nie upadkiem smucić
– choćby największy…
Czyja postawa jest w takim razie słuszniejsza? Poeci próbują odpowiedzieć od wieków…
.
Stanisław Grochowiak, Ikar
Także ten autor odwołuje się do obrazu Brueghla.
Piękno? Podobno w napowietrznych pokojach,
Ale jaka chmura udźwignie nam balię.
Ależ – w imię piękna – wykląć rzeczy ciężkie,
Stół do odpoczynku łokci – krzesło do straży przy chorym.
Breughel malował wołu – ten był w pierwszym planie.
Wykląć Breughla, bo w drugim planie Ikar jak mucha
Wzbijał się?
Spadał?
Omiatał nieboskłon
Cukrzaną chmurką na lepkim patyku.
Co powinno być tematem sztuki? Co to jest Piękno? Takie pytania stawia Grochowiak w związku z rozważaniami o losach bohaterów mitycznych.
.
Wystan Hugh Auden, Musée des Beaux Arts
Ten poeta wyraża swój żal za idealistami – Ikarami i protestuje przeciw znieczulicy świata.
Mistrzowie nigdy nie tracili z oczu
Faktu, że najstraszniejsze męczeństwo spełnia się zawsze
Gdzieś w zapuszczonym kącie najdalszego planu (…)
Taki na przykład „Ikar” Bruegela: ta flegmatyczna swoboda
Z jaką wszystko odwraca wzrok od tragedii, oracz opodal
Mógł słyszeć plusk i samotny krzyk, ale uznał, że trzeba
Machnąć ręką, że nie był to ważny upadek.
.
Zbigniew Herbert, Dedal i Ikar
Oczy jak dwa kamienie wracają prosto do ziemi
I widzą rolnika, który odwala tłuste skoby
Robaka, który wije się w bruździe
Zły robak, który przecina związek rośliny z ziemią (…)
Ramiona bolą ojcze od tego bicia w próżnię
Nogi drętwieją i tęsknią do kolców i ostrych kamieni
Nie mogę patrzeć się w słońce tak jak ty patrzysz ojcze
Ja zatopiony cały w ciemnych promieniach lotu.
Jak odczytać wiersz Herberta?
Poeta oddaje głos bezpośrednio Ikarowi. Jak to się często zdarza w twórczości tego poety, prezentuje on inne, nowe spojrzenie na mit. To, co braliśmy za wzniosłość, odwagę, brawurę, mogło być po prostu… samobójstwem. Być może Ikar nie potrafił udźwignąć idei lotu. Zbyt mało było w nim z ptaka, a zbyt dużo z człowieka.
.
Jarosław Iwaszkiewicz, Ikar
W opowiadaniu Ikar Jarosław Iwaszkiewicz nawiązuje i do mitu ikaryjskiego i do obrazu Breughla. Wiek XX, okupacja, Warszawa. Gestapo aresztuje młodego chłopca, który jak Ikar bujał w obłokach, zapominając o realiach. Nikt nie reaguje, nikt nie zauważa… obraz miasta pozostaje nienaruszony.
Zapamiętaj!
Mity są ilustracją archetypów. W nich odnajdziemy miłość matki, walkę o władzę, miłość mężczyzny i kobiety, zdradę, zazdrość, nienawiść, chciwość. Tęsknotę za nieśmiertelnością, za lotem ku słońcu, za potęgą i siłą. Powyższe uczucia – tak dobre, jak i złe – towarzyszą człowiekowi od początków jego istnienia.
- Archetypy to tyle, co pradawne podstawowe wzorce uczuć, postaw lub zachowań obecne w świadomości zbiorowej, przejmowane przez kolejne pokolenia.
- Archetypy porządkują świat, dają poczucie bezpieczeństwa, bo są wpojonymi w podświadomość wzorcami, np. Prometeusz – męczennika, Odys – wędrowca.
- Archetypy organizują ludzkie życie, bowiem chcielibyśmy „identyfikować się” ze znanym sobie archetypem osób czy konkretnych zachowań, archetyp staje się wpojonym w podświadomość wzorcem.
- W szerszym znaczeniu można mówić o mitycznych archetypach miłości, zdrady, nienawiści, wierności. Niobe reprezentuje archetyp matki, Zeus ojca władcy, Prometeusz męczeńskiego poświęcenia itd.
Uwaga. Pojęcie „archetypu” zawdzięczamy Carlowi Gustavowi Jungowi.
Frazeologizm
Ikarowe loty – ludzkie dążenia do niemożliwego, usiłowania oderwania się od ziemi, prozy życia w poszukiwaniu przygód, osiągnięć, wyjścia poza dotychczasowy sposób myślenia. Nazywa się tak działania idealistów, marzycieli, szalonych wynalazców…
Co uosabia Ikar?
- Ikar uosabia marzenia ludzkości o pokonaniu przestworzy. Jest tym samym patronem wszystkich wynalazców i marzycieli, którzy ryzykowali życie – ale popychali naprzód cywilizację.
- Ikar jest uosobieniem lekkomyślnej młodości, nieposłusznej wobec nakazów rodzicielskich. Płaci za to najwyższą cenę.
- Ikar symbolizuje romantyczną fantazję i odwagę, podczas gdy Dedal – realizm i skuteczność.
- Późniejsi wielcy interpretatorzy – jak choćby Breughel – wyeksponowali jeszcze inny temat – obojętności świata wobec tragedii Ikara, pokazywali zwykły bieg rzeczy, na który nie mają wpływu pojedyncze tragedie.
