Autor
Autorzy mitologii giną w mrokach dziejów. Mity były od wieków przekazywane ustnie, przekształcane i modyfikowane (dlatego istnieje wiele ich różnych wersji) i tak przetrwały do czasów współczesnych. Wciąż wielu autorów podejmuje się trudnego zadania spisania mitów. Najbardziej znane realizacje są autorstwa Jana Parandowskiego, Zygmunt Kubiaka czy Roberta Gravesa. W szkole zwykle omawia się mity Parandowskiego.
Tytuł
Mitologia to po prostu określenie na zbiór tekstów konkretnego gatunku. Samo słowo nie stanowi tytułu, dlatego zapisujemy je małą literą. Ale twórcy, którzy podjęli się spisania starożytnych opowieści, różnie swoje zbiory tytułują. Na przykład Jan Parandowski dał po prostu tytuł Mitologia i w tym znaczeniu słowo to należy zapisać wielką literą i w cudzysłowie (lub kursywą). Z kolei tom Kubiaka nosi tytuł Mity Greków i Rzymian, a Gravesa – Mity greckie. Poszczególne mity określa się zwykle sformułowaniem “mit o…”, np. mit o Narcyzie.
Terminy
Archetyp – to stały i niezmienny wzorzec ludzkich postaw, na przykład Prometeusz jest archetypem buntownika, a Niobe – cierpiącej matki.
Topos – to odwieczny temat lub motyw stale podejmowany w literaturze i kulturze, ulegający rozmaitym interpretacjom i przekształceniom. Najpopularniejsze toposy pochodzą z mitologii właśnie i Biblii, ale nie tylko. Kilka przykładów: topos Arkadii, topos wysp szczęśliwych, topos raju…
Politeizm – to inaczej wielobóstwo. Religia starożytnych Greków była politeistyczna, czego świadectwem jest mitologia: każdy bóg opiekował się inną dziedziną ludzkiego życia. Przeciwieństwem politeizmu jest monoteizm (wiara w jednego boga) – taką religią jest np. chrześcijaństwo.
Tytani – to sześciu synów Uranosa i Gai, jednym z nich był Kronos – ojciec Zeusa.
Herosi – półbogowie, synowie śmiertelnika i bogini lub śmiertelniczki i boga; także ludzie, którzy po śmierci zostali uznani za istoty wyższego rzędu.
Antropogenia – przynosi odpowiedź na pytanie, jak powstał człowiek.
Teogonia – wierzenia religijne dotyczące pochodzenia bóstw
Kosmogonia – wierzenia i spekulacje metafizyczne dotyczące powstania świata
Genealogia – opowiada o pochodzeniu i dziejach rodów.
Skrzydlate słowa – to utarte zwroty i wyrażenia, które na stał weszły do codziennego języka i wzbogacają go. Np. wchodząc do pokoju, w którym panuje bałagan, można krzyknąć: ależ tu stajnia Augiasza!
Tło epoki
Starożytność to pierwsza i bardzo ważna w dziejach kultury epoka. Ówczesny świat to nie tylko Grecja i Rzym, ale też Egipt, Persja… Dla nas najbardziej nośne są elementy antyku – kultury greckiej i rzymskiej, bo to one dały one podwaliny współczesnej kultury. To z tej epoki pochodzi europejski kanon piękna, do którego odwołują się wszyscy późniejsi twórcy zarówno literatury, jak i sztuki: poprzez kontynuację lub negację. Można antyku nie lubić, można krytykować, ale ignorowanie dorobku tej epoki jest po prostu niemożliwe. To w tej epoce mamy do czynienia z początkiem literatury, który wiąże się z imieniem Homera. Jego Iliada i Odyseja kończą epokę przedliteracką, a otwierają literacką. Mity to jeszcze twórczość przedliteracka, ale symbolizują kulturę antyku i są obecne w literaturze i sztuce kręgu śródziemnomorskiego przez wszystkie późniejsze epoki.
Szczegóły, czyli jeśli czytałeś mitologię, to wiesz…
Kto wyskoczył z głowy Zeusa?
W ten sposób urodziła się córka Zeusa. Ponieważ Zeus odczuwał bóle głowy, poprosił o pomoc Hefajstosa i ten rozłupał mu czaszkę – wówczas wyskoczyła z niej Atena w pełnej zbroi (bóstwo mądrości).
Dla kogo Dedal budował labirynt?
Dla potwora Minotaura, który był synem żony króla Krety Minosa – Pasifae i byka.
Jak nazywała się żona Odysa?
Penelopa – jest ona symbolem małżeńskiej wierności. Przez całą tułaczkę Odyseusza czekała na niego w Itace i odpędzała zalotników.
Co to jest Olimp?
Masyw górski w północnej Grecji, którego najwyższy szczyt był miejscem zamieszkania mitologicznych bóstw.
Dlaczego na kogoś, kto jest zapatrzony w siebie, mówimy Narcyz?
Od imienia greckiego herosa, który umarł z niespełnionej miłości do samego siebie (zachwycony własnym odbiciem w wodzie). Po śmierci został zamieniony w kwiat nazwany jego imieniem.
Co zgubiło Niobe?
Pycha. Niobe uważała się za lepszą od Latony, ponieważ miała aż siedem córek i siedmiu synów, Latona zaś tylko dwoje dzieci. Z zemsty dzieci znieważonej Latony (Apollo i Artemida) zabiły strzałami z łuku potomstwo Niobe. Ta z rozpaczy skamieniała.
W którym micie jest mowa o… wymiotowaniu?
W micie teogonicznym. Kronos połykał swoje dzieci zaraz po ich narodzinach, ponieważ bał się, że odbiorą mu władzę. Kiedy urodził się Zeus, Rea podała mężowi kamień zawinięty w pieluszki. Kiedy Zeus dorósł, zmusił ojca do zwymiotowania rodzeństwa, razem odebrali mu władzę.
Dzieło ważne, bo…
Stanowi podstawowe (obok Biblii) źródło kultury europejskiej. Bez mitologii nie zrozumiesz mnóstwa ważnych utworów, nawiązań, aluzji literackich i nieliterackich, a nawet potocznych wypowiedzi. Nie zrozumiesz buntu Konrada z Dziadów bez znajomości mitu prometejskiego, nie zrozumiesz sensu tytułu powieści Żeromskiego bez świadomości, kim był Syzyf, nie zinterpretujesz prawidłowo i wyczerpująco wiersza Szymborskiej Monolog dla Kasandry bez posiadania w głowie informacji o micie trojańskim. W naukach humanistycznych, w filmie, mediach wciąż będziesz napotykać ma mitologiczne wątki.
Uporządkuj treść
Każdy mit stanowi odrębną opowieść, wszystkie jednak składają się w pewną całość: zbiór wierzeń Greków i Rzymian. Parandowski dzieli swoją książkę na dwie części: “Grecja” i “Rzym”. Należy wiedzieć, że sporą część mitologii rzymskiej stanowią zaadaptowane mity z kultury greckiej, a bogom nadano po prostu nowe imiona (np. grecki Zeus to rzymski Jowisz). Mity możemy podzielić na: kosmogoniczne, teogoniczne, antropogeniczne i genealogiczne. Uporządkowane są w kolejności od tych najstarszych o powstaniu świata do nowszych – o dziejach rodu Labdakidów czy wojnie trojańskiej. Prócz mitów o bogach i herosach istotne są też te o ludziach, najważniejsze z nich to mit o królewskim rodzie Labdakidów i historia wojny trojańskiej.
Podział mitów:
- Kosmogoniczne – o stworzeniu świata
- Teogoniczne o bogach
- Antropogeniczne – o człowieku
- Genealogiczne- o dziejach rodów
Gatunek
Mit – to opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażająca i organizująca wierzenia jakiejś społeczności, przede wszystkim archaicznej. Stanowi opowieść o konkretnych wydarzeniach, które stanowią uogólnienie jakiegoś głębokiego sensu: prawdy o ludzkim życiu, porządku świata, zasad wiary. Mity dotyczą sakralnej przestrzeni i czasu. Ważne: pierwotnie mit występował w formie ustnej, przekazywany był przez pokolenia z ust do ust, dlatego podlegał ciągłym zmianom i dlatego można napotkać wiele wersji tego samego mitu. Nie jest wiec gatunkiem literackim, ale dał początek takim gatunkom jak: epos, tragedia, W szkole omawia się głównie mity greckie, czasem też rzymskie, ale mity występują w wielu kulturach. Znane są np. mity indyjskie, perskie, egipskie. Genezą mitu jest potrzeba wyjaśniania zagadek bytu, świata, ludzi i przyrody.
Ważne postaci
Zeus – syn Kronosa i Rei, najwyższy bóg grecki, władca Olimpu, pan nieba
Prometeusz – słynny buntownik, który skradł bogom ogień
Apollo – bóg śmierci, ziemi i muzyki słynący z wyjątkowej urody
Nike – bogini zwycięstwa przedstawiana jako młoda kobieta ze skrzydłami i z wieńcem albo z gałązką palmową w ręku.
Demeter – grecka bogini płodności i rolnictwa.
Syzyf – król Koryntu, najchytrzejszy z ludzi. Za swoje liczne sprawki i wtrącanie się do boskiego świata został skazany na wieczne wtaczanie pod górę wielkiego głazu, który spadał zawsze spod samego szczytu.
Ikar – syn Dedala, zmarły tragicznie z powodu młodzieńczej nieroztropności: lecąc na skrzydłach, które zbudował jego ojciec, wzbił się za wysoko, słońce stopiło wosk, którym zlepione były pióra i Ikar spadł do morza.
Odys – król Itaki, mąż Penelopy, brał udział w wojnie trojańskiej. Odyseusz słynie ze sprytu i odwagi, których liczne dowody dał w trakcie wieloletniego powrotu do domu.
Herakles – syn Zeusa i Alkmeny, ulubiony bohater Greków. Nadludzko silny. Musiał wykonać 12 prac, aby odkupić zabójstwo własnej żony.
Atena – bogini pokoju i wojny słusznej, uosobienie mądrości (wyskoczyła z głowy Zeusa), patronka Aten
Afrodyta – bogini miłości, opiekunka żeglarzy, małżonka kowala Hefajstosa
Hefajstos – bóg kowali i kowal bogów, opiekun rzemiosł, mąż pięknej Afrodyty. Wiecznie przebywał w swojej kuźni w Etnie na Sycylii.
Konteksty i nawiązania
- Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich
- Wisława Szymborska, Monolog dla Kasandry
- Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz
- Maria Pawlikowsk- Jasnorzewska, Nike
- Leopold Staff, Odys
- Jarosław Iwaszkiewicz, Ikar
- Adam Mickiewicz, Dziady
- Stefan Żeromski, Syzyfowe prace
- Konstanty Ildefons Gałczyński, Niobe
- Stanisław Wypiański, Noc listopadowa
- James Joyce, Ullises
Wobec matury
Mitologii brak jest na liście lektur do matury, ale chyba każdy polonista omawia jej fragmenty w szkole. A na maturze mitologia również może się pojawić:
Na pisemnej – jako kontekst, np.
- Zanalizuj i zinterpretuj wiersz Herberta Apollo i Marsjasz, odwołując się do znanego Ci mitu.
- Zinterpretuj fragment Dziadów Adama Mickiewicza, odwołując się do mitu o Prometeuszu.
- Na podstawie podanego fragmentu Syzyfowych prac omów postawę uczniów wobec zaborcy. Opierając się na znajomości mitu, zinterpretuj znaczenie tytułu powieści.
Jak o tym pisać?
Zauważ, że wszystkie powyższe tematy nie opierają się tekście mitologii, ale zakładają, że posiadasz już pewne informacje, do których potrafisz się odwołać. Nie ma rady, po prostu pewne motywy mitologiczne trzeba znać. Odwołując się do nich, warto używać określeń: archetyp, topos, skrzydlate słowa (ich definicje znajdziesz w Terminach).
Na maturze ustnej mitologia stanowi kopalnię tematów. Mogą to być tak zwane tematy przekrojowe:
- Nawiązania antyczne i biblijne w literaturze późniejszych epok. Omów najważniejsze motywy.
- Mitologia jako źródło kultury europejskiej. Przedstaw najciekawsze Twoim zdaniem nawiązania w literaturze współczesnej.
Jak o tym mówić?
Przy tak szerokim temacie i bogatej literaturze, połowę sukcesu stanowi odpowiednia selekcja materiału. Jest kilka dróg realizacji takich prezentacji. Po pierwsze, można ograniczyć się do jednej-dwóch epok (jeśli ograniczenia nie ma już w temacie, a wybór należy oczywiście umotywować). Po drugie, można skupić się na jednym konkretnym motywie, który ma szereg odniesień w późniejszej kulturze (np. mit o rodzie Labdakidów), po trzecie, można spróbować przedstawić jak najszerszy wachlarz nawiązań i kontynuacji (różnorodne archetypy i toposy, wszystkie epoki, różne gatunki, literatura polska i powszechna). Uwaga! Trzecia realizacja jest chyba, wbrew pozorom, najtrudniejsza, bo wymaga odnalezienia istoty dzieła i sprawnego i interesującego przedstawienia, w przeciwnym razie prezentacja może przekształcić się w zwykłą wyliczankę, a nie o to przecież chodzi.
Uwaga!
Oprócz tego w mitologii odnajdziemy wątki, które pasują do bardzo wielu tematów i motywów, np.: praca (Syzyf), muzyka (pojedynek Apollona i Marsjasza), miłość (Pigmalion i Galatea), wojna (wojna trojańska), zbrodnia (Herakles), matka (Demeter, Niobe), małżeństwo (Afrodyta i Hefajstos), zwierzęta (Cerber) i wiele, wiele innych…
Jak o tym mówić?
W prezentacjach, w których jakiś mit ma być tylko jednym z elementów prezentacji, dobrze jest umieścić go na początku wypowiedzi i potraktować jako źródło kolejnych kulturowych odniesień (np. motyw arkadyjski). Warto też spróbować znaleźć odpowiednik danego motywu w Biblii, bo to dzieło również zawiera wiele archetypów i toposów) i zestawić je razem jako filary dalszych realizacji literackich i artystycznych (np. Chrystus i Prometeusz jako symbole poświęcenia i cierpienia dla dobra ludzi).
Do odpowiedzi z mitologii
Jaki mit wyjaśnia następstwo pór roku? Omów go.
Oczywiście chodzi tutaj o mit o Korze i Demeter. Odpowiadając na takie pytanie, skup się na tych elementach historii, które wyjaśniają następstwo pór roku, chociaż musisz oczywiście zarysować całość losów matki i córki.
Demeter to bogini płodności i rolnictwa. Jej ukochana córkę porwał Haedes do podziemi. Wówczas zrozpaczona matka szukała jej, a kiedy Helios powiedział jej, gdzie jest Kora, zagniewana Demeter opuściła Olimp, a ziemia stała się jałowa i bezpłodna. Zeus uradził wspólnie z Hadesem, że Kora będzie spędzała dwie trzecie roku z matką na ziemi, a resztę w podziemiach. Kiedy Kora opuszcza matkę, ziemia przestaje rodzić owoce i nadchodzi zima, symbolizuje to matczyną tęsknotę i smutek.
Jakie znasz wersje mitu antropogenicznego? Omów wybrany z nich.
Rada: rozpocznij od wyjaśnienia pojęcia antropogeneza.
Istnieją dwie ważne wersje mitu o pochodzeniu ludzkości. Pierwszy wiąże się z mitem o Prometeuszu, który ulepił człowieka z gliny i łez i wykradł dla niego ogień. Drugi ważny mit mówi o tym, ze ziemia sama urodziła ludzi jak najlepsze owoce. I tak ludzkość przebyła pięć słynnych wieków:
- Wiek złoty – czasy Kronosa, epoka szczęścia i obfitości, bez lęku przed śmiercią, bez pracy, smutku i starości.
- Wiek srebrny – pokolenie następne, dzieło bogów. Ludzie byli już zwykłymi zjadaczami chleba, rządziły nimi matki, zniszczył ich Zeus.
- Wiek brązowy – lud brązowy spadł z drzewa, uwielbiał wojny, używał oręża z brązu, był okrutny i bezlitosny, wyginął od czarnej śmierci.
- Drugi wiek brązowy – lud poczęty przez bogów był już szlachetniejszy i został w końcu zamieniony w herosów.
- Wiek żelazny – czyli obecny, potomkowie czwartego ludu, ale niestety, niegodni. Kłótliwi, niesprawiedliwi, zazdrośni. Ich koniec nie jest znany.
Podaj trzy przykłady archetypu i omów je.
Takie pytanie sprawdza twoją znajomość mitologii, ale też to, czy znasz i rozumiesz ten termin.
Rada: rozpocznij od jednozdaniowej definicji (patrz: terminy). Następnie wybierz trzy przykłady archetypu (te które najlepiej znasz, które potrafisz wyjaśnić lub te, które są, twoim zdaniem, najważniejsze). Może to być np.
- Demeter – archetyp matki
- Prometeusz – archetyp buntownika
- Penelopa – archetyp wiernej żony.
Opowiedz krótko losy każdego z tych mitologicznych bohaterów z naciskiem na ten element, który zdecydował o ich archetypowości, np. o Penelopie opowiedz, czyja była żoną i dlaczego musiała czekać na męża, koniecznie podkreśl, jak długo to trwało! No i omów sposoby, jakimi odpędzała zalotników.
Pamiętaj, że może paść pytanie, dlaczego akurat te przykłady wybrałeś. Ale tu już musisz odpowiedzieć zgodnie z własnymi preferencjami.
Omów krótko mit arkadyjski.
Rada: rozpocznij ambitnie: opowiedz, że Arkadia to kraina realna! Istnieje w Grecji i stanowi nomos (jednostkę terytorialną, odpowiednik naszego województwa). W starożytnej Grecji uważano ją za krainę prostoty i szczęśliwości, zamieszkiwali ją pasterze. W rzeczywistości była, niestety, zacofana i prymitywna. Warto wiedzieć, że opisywał ja w Wergiliusz w swoich Bukolikach.
Jakie znasz funkcje mitów? Podaj przykłady.
Mity spełniały trzy zasadnicze funkcje:
- Poznawczą – tzn., ze stanowiły nienaukowe wyjaśnienie pewnych zjawisk, faktów przyrodniczych, itp.
Np. wyjaśnienie następstwa pór roku – mit o Korze i Demeter. - Światopoglądową – tzn., że mity stanowiły podstawę wierzeń religijnych.
- Sakralną: Przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały pewne zachowania.
Rada: Przywołaj dzisiejsze znaczenie. Dziś nikt chyba nie wierzy, że Afrodyta wyszła z głowy Zeusa, a zmarłemu należy położyć obola na języku. Po cóż więc dziś mity? Jakie dziś pełnią funkcje? Jeśli uważnie przeczytałeś nasze kompendium, powinieneś już wiedzieć, że:
- pełnią rolę kulturotwórczą,
- stanowią swoisty dokument epoki,
- stanowią “bazę” motywów dla literatury i sztuki,
- są zabytkiem literatury w jej pierwotnej, oralnej formie.
Zobacz:
W jaki sposób świat bogów i ludzi przenika się w mitologii i literaturze?