Najważniejsze mity

Przez stulecia malarze, poeci, pisarze nawiązywać będą do poszczególnych mitów, przywoływać postacie i zdarzenia. Orientacja w mitologii świadczy wciąż o erudycji człowieka. Warto więc pamiętać takie mity i nawiązania:

Mit prometejski – opiewa dzieje Prometeusza, który ukochał ludzkość (stworzył człowieka z gliny i łez) i ukradł ogień z Olimpu. Ukarano go – został przykuty do skał Kaukazu, a tam zgłodniały sęp wyjadał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeusz po dziś dzień symbolizuje postawę poświęcenia się dla ludzkości oraz buntu jednostki przeciw bogom.

Mit ikaryjski – o Dedalu i Ikarze (pamiętamy, że Dedal – konstruktor skrzydeł doleciał do brzegów morza, natomiast jego syn Ikar zbyt zbliżył się do słońca, które stopiło wosk skrzydeł, po czym spadł i utonął) – obrazuje odwieczną ludzką dążność do lotu ku słońcu, do marzeń ponad rozsądek, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów.

Mit rodu Labdakidów
Wyrocznia delficka uprzedziła Lajosa, króla Teb, że jeśli będzie miał syna – ten stanie się jego zabójcą, ożeni się z własną matką i doczeka się z nią dzieci. Dlatego, gdy Jokasta rodzi syna, Lajos każe przebić mu nogi (greckie „Ojdípus” znaczy: Opuchłonogi) i porzucić go w górach. Wychowa go władca Krety.Edyp poznaje przepowiednię, lecz mimo że usiłuje uciec przed przeznaczeniem, wszystko się spełnia. Porzuca rodziców, gdyż nie wie, że są przybrani. Kłóci się z napotkanym człowiekiem i zabija go – nie wie, że to jego ojciec. Trafia do Teb, zwalcza Sfinksa, zdobywa rękę królowej Jokasty i ma z nią czworo dzieci – nie wiedząc, że to jego matka. Na początku wiodło im się dobrze. Nad ich domem wisiała jednak klątwa bogów – kraj zaczęły nawiedzać klęski. Wezwano wieszcza Tejrezjasza, który odkrył prawdę o Edypowej zbrodni ojcobójstwa i kazirodztwa. Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł sobie oczy i wyruszył na tułaczkę. Towarzyszyła mu tylko Antygona – na wiek wieków wzór córki i siostry.W Tebach zostali dwaj bracia: Eteokles i Polinejkes. Umówili się, że co rok będzie panował jeden z nich. Pierwszy był Eteokles, ale po roku nie chciał ustąpić bratu i wygnał go z ojczyzny. Polinejkes znalazł gościnę u króla Argos, ożenił się z jego córką i namówił go na wyprawę przeciw Tebom. Zwycięstwo odnieśli w tej wojnie Tebańczycy, choć zginęli w niej i Polinejkes, i Eteokles.
Rządy w Tebach ponownie objął Kreon, brat Jokasty. Ciało zdrajcy Polinejkesa kazał wyrzucić na pożarcie ptactwu i pod karą śmierci zabronił je pogrzebać. Antygona nie usłuchała rozkazu: własnymi rękami wykopała grób i pochowała brata. Kreon kazał ją za to żywcem zamurować w piwnicy.

Apollo i Marsjasz
Sylen Marsjasz wyjątkowo pięknie grał na aulosie. Tak pięknie, że przyszło mu do głowy, iż jest lepszy od samego Apolla – boga śpiewaków i poetów. Tego nie mógł znieść dumny i okrutny Apollo. Doszło do pojedynku boga z Marsjaszem. Muzyka sylena była rzeczywiście wyjątkowa, nie mogła się jednak równać z tą, jaką Apollo wydobywał ze swej cudownej cytry. Sędziujący pasterze i pasterki przyznali zwycięstwo bogu, a wtedy ten przywiązał do drzewa pokonanego Marsjasza i żywcem obdarł go ze skóry.

Tezeusz i Ariadna
Labirynt został zbudowany przez genialnego budowniczego Dedala na polecenie króla Krety – Minosa. Władca umieścił w nim syna swej żony – potwornego Minotaura. Ateńczycy mieli obowiązek corocznie oddawać mu siedem dziewcząt i siedmiu chłopców na żer. Od tego haraczu uwolnił Ateny Tezeusz. Zakochana w nim królewna kreteńska Ariadna dała mu kłębek nici, której koniec nasz bohater przywiązał przy wejściu do labiryntu. Dzięki nici, po zabiciu potwora, bezpiecznie wyszedł z pułapki. Wszyscy znamy powiedzenie: nić Ariadny – to wskazówka, rada pomagająca wyjść z trudnej sytuacji.
Uwaga!
Pojęcie labiryntu ma do dziś znaczenie symboliczne. Labirynt to przestrzeń nieprzyjazna człowiekowi, gmatwanina ścieżek (przejść, wydarzeń, sytuacji, korytarzy, słów…). Obszar pełen pułapek, wymaga podejmowania decyzji, pokonania strachu. Takim labiryntem może być np. miasto (Proces Franza Kafki czy opowiadania Brunona Schulza), często mówi się o otaczającym nas świecie jako o labiryncie.

Pigmalion i Galatea
Król Cypru, który wolał rzeźbić, zamiast rządzić, stworzył posąg tak pięknej kobiety, że zakochał się w nim bez pamięci. Wiedząc o beznadziejności uczucia do marmurowego posągu, cierpiał bardzo, aż zlitowała się nad nim bogini miłości, Afrodyta i ożywiła posąg. Kobieta, która otrzymała imię Galatea, została żoną Pigmaliona.Gdzie znaleźć można ślady tego mitu?
- Bernard Shaw – Pigmalion (1912) W sztuce tej językoznawca Higgins zakłada się, że uda mu się uliczną kwiaciarkę zamienić w damę. Uczy dziewczynę wymowy i manier, nie myśli, jak to wpłynie na jej życie. Pigmalion to tutaj ktoś tworzący osobowość drugiego człowieka, kształtujący go jak artysta rzeźbę.
- My Fair Lady (1956) – jeden z najbardziej znanych musicali; jego libretto oparte zostało na sztuce Shawa
- Cyprian Kamil Norwid – Fortepian Szopena (1865)

Orfeusz i Eurydyka
On był synem muzy Kaliope i króla Tracji; tak pięknie potrafił grać na lutni (niekiedy uważa się go za wynalazcę muzyki!), że wszystko, co żyło, zbierało się wokół, by go słuchać. Ona była jego ukochaną żoną, nimfą drzewną, która zmarła ukąszona przez żmiję. Zrozpaczony Orfeusz zrobił coś, na co niewielu by się odważyło – poszedł do Hadesu. W jego muzyce zasłuchał się Charon, zasłuchał Cerber, a wzruszony Hades obiecał oddać Eurydykę. Był tylko jeden warunek – Orfeusz miał nie oglądać się za siebie. Niestety, śpiewak tak bardzo pragnął spojrzeć na ukochaną… Stracił ją na zawsze. Sam błąkał się potem po świecie, śpiewając o swej rozpaczy. Różne wersje mitu odmiennie przedstawiają okoliczności jego śmierci. Podobno zginął z powodu gniewu Dionizosa, rozszarpany przez rozszalałe bachantki. Inni twierdzą, że zabił go Zeus za ujawnianie tajemnic bogów.

Narcyz
Bohater tego mitu, ujrzawszy raz w lustrze wody odbicie własnej twarzy – pokochał sam siebie. Tak ukarała go Afrodyta za wzgardzenie uczuciem nimfy Echo. Miłość do samego siebie doprowadziła bohatera do rozpaczy, a potem do śmierci. Narcyz – symbol próżności, skupienia jedynie na sobie. Od imienia tego bohatera powstał termin „narcyzm” użyty po raz pierwszy przez Zygmunta Freuda w 1899 r. Zazwyczaj uznaje się tę postawę za negatywną.

Eros i Psyche
Eros – gr. miłość.
Psyche – gr. tchnienie, życie, dusza.
Według mitu uroda Psyche sprawiała, że poddani tej królewny zapominali o Afrodycie. Bogini rozkazała, by Eros ukarał dziewczynę, wzbudzając w niej miłość do najbrzydszego potwora. Tyle że bożek miłości sam się zakochał, ujrzawszy piękność królewny… Odwiedzał ją tylko nocą, ale ciekawość Psyche sprawiła, że dziewczyna zapaliła lampę. Jej ukochany zniknął. Wiele musiała potem wycierpieć, zanim Zeus ulitował się nad kochankami i przyjął ją na Olimp.

Niobe
Mit o tej bohaterce ostrzegał, by nie wynosić się ponad bogów. Niobe – matka siedmiu synów i siedmiu córek – uważała się za lepszą od Latony, która urodziła tylko Apollina i Artemidę. Boskie dzieci znieważonej bogini zabiły potomstwo Niobe, której imię stało się synonimem matki rozpaczającej po stracie dzieci. Poświęcił jej swój poemat m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński.

Sfinks i jego zagadka
Sfinks – potwór, który miał ciało lwa, lecz twarz i piersi kobiety, a skrzydła ptaka. Porywał ludzi i rzucał ich w przepaść, jeśli nie potrafili rozwiązać jego zagadki. Brzmiała ona następująco: „Co to za zwierzę obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?”. Edyp odpowiedział, że jest to człowiek, gdyż jako dziecko chodzi na czworakach, jako dorosły – na dwóch nogach, a jako starzec podpiera się laską – ma więc trzy nogi. Była to odpowiedź prawidłowa, Sfinks zaś rzucił się w przepaść.

Mit o Syzyfie
Król Koryntu, faworyt bogów, bywalec Olimpu, miał zgubną przywarę: plotkował. Nie umiał zatrzymać boskich sekretów dla siebie. W ogóle był spryciarzem, knuł rozmaite intrygi, używał do swych niecnych celów różnych sztuczek. Pewnego razu zdradził rzecz zbyt ważną i naraził się Zeusowi, który wysłał po niego boga śmierci. Nic z tego – Syzyf przechytrzył Hadesa starą (może wówczas jeszcze nie tak starą) pułapką: „pokaż mi, jak to się robi”, mianowicie okazał niezwykłe zainteresowanie zasadą działania kajdanek. Hades zademonstrował je na sobie i… został więźniem Syzyfa. Bałagan powstał wielki, bo ludzie przestali umierać, a Syzyf śmiał się w kułak. Przestał się śmiać, gdy przybył po niego Ares… I choć Syzyf popisał się jeszcze wieloma kombinacjami, w końcu bogowie go ukarali. Kazano mu wtoczyć pod górę wielki głaz, który spuszczony miał być z drugiego zbocza. Niestety, gdy Syzyf zbliżał się do szczytu, kamień staczał się do podnóża i nieszczęśnik musiał powtarzać pracę, której finał znów był taki sam – i tak w nieskończoność.Jak to interpretować?
Dla starożytnych los Syzyfa był zapewne głównie przestrogą, by szanować bogów – jest to przecież kolejny buntownik przeciw boskiej władzy. Ale pokolenia późniejszych odbiorców odczytały mit o Syzyfie jako obraz absurdu ludzkiego istnienia. Ludzkie życie jest jak trud Syzyfa, bez sensu, podległe wyższym siłom. Pomysł spodobał się szczególnie egzystencjalistom. Syzyf stał się też swoistym symbolem ludzkiego heroizmu i wytrwałości. Uosabia trud i bunt człowieka walczącego z bogami o swoją godność.
Frazeologizm
Syzyfowa praca – jest synonimem trudu bezsensownego, z góry skazanego na niepowodzenie, mimo włożonego wysiłku i mozolnego powtarzania.

Nike
Grecka bogini zwycięstwa. Wiele krajów przywoływało Nike podczas swojej historii, w niejednej stolicy turysta może oglądać jej posąg. Jest Nike warszawska i Nike paryska.
Najsłynniejszy posąg – Nike z Samotraki, z pierwszej połowy II w. p.n.e. – dziś można obejrzeć w Luwrze, niestety, jest okaleczony: bogini z dziobu okrętu nie ma rąk, głowy i stopy.
Uwaga!
Ten posąg nie jest dziełem Fidiasza, jak napisał Stanisław Wyspiański w Nocy listopadowej.
Nike warszawska – to pomnik Bohaterów Warszawy. Bogini zwycięstwa (zresztą nie tylko wojennego) przedstawiana była jako młoda kobieta ze skrzydłami, z wieńcami i gałązką palmową. Warszawska jest zwycięska, paryska – żałobna.Najważniejsze nawiązania znajdziesz:

W Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego (postać bogini zawiązującej sandał):
Znacie tę Nikę Fidiaszową,
jak sandał wiąże szybko,
jak ze zwróconą w górę głową
(tej brak, gdyż dzieło jest fragmentem)
wstrzymana w locie, gibka,
sandał chce splątać rozplątany.

W wierszu Zbigniewa Herberta pt. Nike która się waha:
Najpiękniejsza jest Nike w momencie
kiedy się waha
prawa ręka piękna jak rozkaz
opiera się o powietrze
ale skrzydła drżą.

W wierszu Adama Ważyka pt. Nike (z 1944 r.):
Nie powracaj przed najściem różowej jutrzenki,
śpij słodko na mej pryczy posągu bezręki.
Koc żołnierski rzuciłem na twąpierś kobietą,
na twe skrzydła zwinięte,które jutro wzlecą

Zapamiętaj!
Do późniejszych nawiązań do mitów należą:

Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego,
Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego,
Ikar opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza,
Ulisses powieść James Joyce’a,
Pigmalion sztuka Bernarda Shawa

Wiersze:

Zbigniew Herbert – Stary Prometeusz, Nike, która się waha, Brzeg, Apollo i Marsjasz
Stanisław Grochowiak – Ikar
Ernest Bryll – Wciąż o Ikarach głoszą,
Leopold Staff – Odys,
Wisława Szymborska – Larum dla Kasandry

Malarstwo

Do najbardziej znanych płócien należy obraz Bruegla pt. Upadek Ikara.

Czym różnią się bogowie (boginie) od zwykłych śmiertelników?

Otóż tym właśnie, iż są nieśmiertelni, a w ich żyłach (bowiem mają ciało) płynie biała krew.
Bogowie potrafią zamieniać się w różne postacie, wtrącają się w losy ludzi, a nawet rozgrywają własne porachunki, korzystając z ludzkiego świata.
Tylko oni spożywają ambrozję i nektar – które zapewniają nieśmiertelność i wieczną młodość.
Posiadają prawdziwie boską moc komunikacji – przenoszą się w przestrzeni gdzie chcą, z błyskawiczną szybkością.
Bogowie są piękni, silni, potężni i więksi niż ludzie.
Mają jednak sporo cech ludzkich: są pyszni, egoistyczni, namiętni, zazdrośni, mściwi, czasem wielkoduszni czy kochający…

Do matury

Skąd wziął się tak trwały w kulturze ludzkiej mit Arkadii? Kto go propagował?
Arkadia jest mityczną krainą szczęśliwości – wiecznej wiosny, prostoty i miłosnych wzruszeń. Obraz takiej Arkadii stworzył Wergiliusz w swojej bukolicznej poezji – w Eklogach. Pierwowzorem krainy była Arkadia na środkowym Peloponezie – obszar biedny, zamieszkały przez pasterzy.

W strofach Wergiliusza stała się jednak symbolem odwiecznych marzeń człowieka o mlekiem i miodem płynącej krainie spokoju, w której żyją ludzie w zgodzie z prawami natury.

Myśl o Arkadii nie opuściła późniejszych twórców: widział ją Kochanowski w urokach wsi (Pieśń świętojańska…),
tworzyli ,,sztuczne” kraje szczęśliwe inni myśliciele:

Morus – Utopię,
Ignacy Krasicki – Nipu,
Wolter – Eldorado,
Swift – krainę Houyhnhumów (koni).

Dla polskich twórców niejednokrotnie Arkadią dzieciństwa stawała się Litwa.

Adam Mickiewicz odmalowuje ją w Panu Tadeuszu;
Czesław Miłosz w Dolinie Issy, w wierszu W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę;
Tadeusz Konwicki w Rojsty, Sennik współczesny.