Dramat ukazał się w 1904 r., a jego powstanie związane jest z jedynym pobytem Stanisława Wyspiańskiego w Warszawie w 1898 r. Wielkie wrażenie zrobiły na artyście Łazienki, dlatego swój historyczny dramat umieścił przede wszystkim w nich (7 scen z 10).
Noc listopadową nazywa się często „dramatem Łazienek”.
.
To dramat miejsca, postaw i zdarzeń
Wszystkie wydarzenia utworu rozgrywają się w ciągu jednej nocy – 29 listopada 1830 roku. Wyspiański nie podporządkował kompozycji typowej akcji scenicznej, w której wydarzenia tworzyłyby ciąg przyczynowo-skutkowy, nie wprowadził jednego, głównego bohatera. Niektóre sceny dzieją się w tym samym czasie, a bohaterów mamy wielu. Postacie historyczne muszą się określić, zająć wyraźne stanowisko wobec wydarzeń, co jest źródłem ich wewnętrznego rozdarcia, ale co również pokazuje podziały polskiego społeczeństwa.
Akcja toczy się na dwóch planach: jeden to realistycznie odtworzony ciąg zdarzeń historycznych, drugi fantastyczny wątek z postaciami mitologicznymi. Jak w starożytnym eposie bóstwa motywują losy ludzi, kształtują historię, uczestnicząc w jej wydarzeniach.
- Bohaterowie historyczni
Wielki Książę Konstanty i jego żona Joanna, Piotr Wysocki, Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński, Józef Zaliwski, czyli spiskowcy; generałowie napoleońscy: Józef Chłopicki, Stanisław Potocki oraz Wincenty Krasiński; Joachim Lelewel, książę Adam Czartoryski, Walerian Łukasiński.
- Postacie mitologiczne
Pallas Atena, Ares, Demeter i Kora, Hermes, Charon, Satyry, Kery, Harpie, Eumenidy, Hekate oraz Niki, boginie zwycięstwa: spod Cheronei, spod Termopil, spod Maratonu, spod Salaminy, Nike Napoleonidów.
Przebieg zdarzeń historycznych
Akcja rozpoczyna się w Szkole Podchorążych, gdzie pojawia się Wysocki. Wzywa do walki i objaśnia jej plan. Potem przenosimy się do Belwederu, siedziby księcia Konstantego. Otrzymał właśnie wiadomość o pożarze, ale nie wie, że to znak dla spiskowców. Opowiada żonie o nieograniczonej władzy, jaką przyznaje mu list otrzymany od cara. Nadzwyczajne pełnomocnictwa mają związek z ruchem spiskowym, o którym wiedziano na cesarskim dworze. Konstanty w rozmowie z Joanną ujawnia swoje wątpliwości i wahania – zastanawia się nad zdobyciem dla siebie władzy, wbrew carowi. Księcia poznajemy także jako chętnie korzystającego z usług donosicieli. W tym samym czasie pod pomnikiem Sobieskiego spiskowcy, z których stawiła się tylko połowa, pod wodzą Goszczyńskiego szykują się do ataku na Belweder. Mieszkańcy Belwederu słyszą łoskot u drzwi. Kamerdyner uprowadza księcia do dalszych komnat, zamieszkałych przez księżnę. Spiskowcy zabijają Gendre’a i Lubowidzkiego, ale dostęp do Konstantego zagradza im Joanna. Kiedy jednak do Belwederu podejdą wojska wierne księciu pod wodzą Potockiego, księżna pomoże powstańcom uciec.
Z Łazienek przenosimy się do Teatru Rozmaitości. Wpada tam oficer Zajączkowski z wieścią, że „naszych mordują”. Próbę aresztowania oficerów rosyjskich udaremnia obecny w teatrze Chłopicki. Polscy oficerowie bez szemrania podporządkowują się jego rozkazom. Po tym incydencie publiczność opuszcza teatr. Znika również Chłopicki.
Kolejny epizod rozgrywa się w mieszkaniu Lelewela, na którego poparcie i współpracę bardzo liczyli spiskowcy. Bronikowski wpada z wiadomością o wybuchu powstania, Lelewel jednak odmawia – jego ojciec jest konający i syn uważa za swój najważniejszy obowiązek pozostanie przy nim.
Teraz następują niezwykle dramatyczne wydarzenia. Jesteśmy na ulicy Warszawy. Żymirski prowadzi wojsko na pomoc Konstantemu, ale Czechowski podstępem odłącza część oddziału i rusza z nim do Arsenału. Podchorążowie wraz z Wysockim spotykają generała Potockiego i próbują go namówić, aby poparł powstanie. Gdy ten odmawia, dochodzi do gwałtownego sporu z przybyłym oddziałem Zaliwskiego i Potocki ginie. Ale to jeszcze nie koniec tragicznych wydarzeń. Tłum zabija szpiega Makrota oraz młodego Gendre’a, syna zausznika Konstantego (zginął zresztą w Belwederze) oraz, wprowadzonego w błąd, dobrego Polaka, generała Nowickiego. Na ulicy pojawia się jeszcze jedna postać historyczna, Adam Czartoryski. Zastanawia się, jakie zająć stanowisko wobec zdarzeń, marzy o koronie.
Ostatnia ze scen historycznych rozgrywa się w Alejach Ujazdowskich. Książę Konstanty pomimo rad Kuruty ociąga się z wydaniem rozkazu do ataku na miasto. Wśród jego zwolenników widzimy generała Wincentego Krasińskiego, który jednak nie jest pewien, czy opowiedział się po właściwej stronie. Nękają go wyrzuty sumienia, że postępuje wbrew woli narodu, próbuje zrezygnować ze służby u księcia. Konstanty nie przyjmuje dymisji i pokazuje Krasińskiemu prawdziwego patriotę, ślepego, w kajdanach i łańcuchach Waleriana Łukasińskiego, członka tajnego Towarzystwa Patriotycznego. Książę, opuszczając Warszawę, zabiera go ze sobą. Utwór kończą wypowiedziane przez Łukasińskiego słowa: „Witaj Jutrzenko swobody, zbawienia za tobą słońce!” (zdanie zamykające Odę do młodości Mickiewicza).
Plan mitologiczny
W Szkole Podchorążych pojawia się Pallas Atena i zwołuje Niki, które mają rozpętać walkę dla spragnionego jej Aresa. Walką dla Aresa będzie właśnie powstanie. Pojawia się jednak problem – Nike Napoleonidów odmawia patronowania walce podstępnej, jej zdaniem, niegodnej. Między Ateną a Nikami wybucha spór o dopuszczalność takiej walki. Pallas przypomina sprytnego Odysa, Nike Napoleonidów chce walki rycerskiej i ostatecznie odmawia pomocy. To pierwsza zapowiedź niepowodzenia. Klęskę wieszczy także Nike spod Cheronei, która przynosi wieńce z choiny (żałobne) zamiast róż, dębu i wawrzynu.
Wśród zgromadzonych przed pomnikiem Sobieskiego spiskowców pojawiają się Demeter i Kora, która przygotowuje się do odejścia do Hadesu, ponieważ jest jesień. Żegna się z matką i przypomina, że wiosną powróci. Historia Demeter i Kory zawarta w tzw. micie eleuzyjskim to także zapowiedź losu podchorążych. Wprawdzie zginą, ale ich ofiara nie będzie daremna – wyda owoce w przyszłości. Takie proroctwo wygłosi Kora raz jeszcze, gdy pojawi się w Pałacu Łazienkowskim.
W Teatrze Rozmaitości Satyry włączają się w przedstawienie. Parodiują księcia Konstantego, przypominają o jego konflikcie z Chłopickim (postawa Chłopickiego w tym sporze przysporzyła mu popularności), śpiewają kuplety antycarskie. Z polecenia Pallas Ateny zjawia się także Nike Napoleonidów, wzywa Chłopickiego do walki i gra z nim w karty o jego czyny. Generał przegrywa – to kolejna zapowiedź losów powstania.
U drzwi mieszkania Lelewela widzimy Hermesa – przyszedł po duszę jego ojca. Zanim stary Lelewel odejdzie w zaświaty, prosi syna, aby nie plamił się krwią. Nike spod Cheronei wzywa Lelewela do walki.
Na ulicy Warszawy pojawia się Atena. Prowadzi wojsko do Arsenału (podsuwa fortel Czechowskiemu), towarzyszy walczącym, próbuje przekonać Potockiego, aby opowiedział się po stronie rodaków.
Niestety, Ares obojętny na to, po czyjej stronie walczy, bo kocha samą wojnę, staje na czele wojsk wiernych Konstantemu. Pallas wymyśla podstęp – przekonuje boga wojny, że zwyciężył i może spędzić noc z kobietą. Niki prowadzą go do Pałacu Łazienkowskiego jako triumfatora, Eros godzi w jego pierś – uczucie połączy go z Joanną. Ares pyszni się zwycięstwem, ale Joanna martwi się o wynik walki, bo Niki także składają skrzydła. Na wyspie mieszczącej teatr pojawiają się polegli, na których czeka Hermes. Ma także misję wezwać Pallas do powrotu – Ares jest syty walki, Polacy będą musieli radzić sobie sami. Polegli odpływają z Charonem.
Źródła postaci i wątków antycznych
To, po pierwsze, twórczość Homera, skąd pochodzą postacie Pallas Ateny, Aresa, Hermesa. Po drugie – wyobrażenia plastyczne: ożywione rzeźby z Łazienek. Są to Mars odpoczywający, Demeter (rzymska Cerera z pałacowej fasady), Eros, Satyry, Polonia reflorescens (Polska odkwitająca – rzeźba z przedsionka pałacu ożywiona jako Joanna, a być może i Kora). Niki widział Wyspiański w paryskim Luwrze oraz przy grobie Napoleona.
Tak jak w wypadku Warszawianki, o kształcie dzieła decydują motywy literackie, historyczne i plastyczne. Tu również autor miał wyraźną wizję sceniczną dramatu. Niezwykle oryginalne są didaskalia Nocy listopadowej – wychodzą znacznie poza typowe wskazówki reżyserskie. Często komentują i interpretują zdarzenia, mają charakter poetyckiego monologu, zbliżają się do wypowiedzi narratora w epice. Przekracza więc Wyspiański granice rodzajowe. W tekście pobocznym Wyspiański reżyser odsyła nas do istniejących przedmiotów i miejsc (Łazienki, Warszawa), wiele mówi o roli światła w tworzeniu nastroju – jest noc, a więc będzie to światło księżyca o różnym natężeniu, skontrastowane z mrokiem.
W związku z jakimi zagadnieniami można wykorzystać znajomość Warszawianki i Nocy listopadowej?
Przykład symbolizmu w dramacie (synteza sztuk, operowanie nastrojem), etap zmian w teatrze i dramacie po Wielkiej Reformie Teatralnej II połowy XIX w.
- Historia w literaturze.
- Motyw powstania listopadowego.
- Nawiązania do romantyzmu w późniejszych epokach (wspólne motywy, sądy o postawie romantycznej).
- Motywy antyczne w literaturze.
Zobacz:
W jaki sposób dramat romantyczny nawiązuje do tematyki powstania listopadowego?