Topos Ikara i Dedala – jak został zrealizowany w wierszu Zbigniewa Herberta Dedal i Ikar? Odpowiedz po lekturze wiersza. Scharakteryzuj także bohaterów utworu.
Zbigniew Herbert
Dedal i Ikar
Mówi Dedal:
Idź synku naprzód a pamiętaj że idziesz a nie latasz
skrzydła są tylko ozdobą a ty stąpasz po łące
ten podmuch ciepły to parna ziemia lata
a tamten zimny to strumień
niebo jest takie pełne liści i małych zwierząt
Mówi Ikar:
Oczy jak dwa kamienie wracają prosto
i widzą rolnika który odwala tłuste skiby
robaka który wije się w bruździe
zły robak który przecina związek rośliny z ziemią
Mówi Dedal:
Synku to nie jest prawda Wszechświat jest tylko światłem
a ziemia jest misą pełną cieni Patrz tutaj grają kolory
pył się unosi znad morza dymy idą ku niebu
z najszlachetniejszych atomów układa się teraz tęcza
Mówi Ikar:
Ramiona bolą ojcze od tego bicia w próżnię
nogi drętwieją i tęsknią do kolców i ostrych kamieni
nie mogę patrzeć w słońce jak ty patrzysz się ojcze
ja zatopiony cały w ciemnych promieniach ziemi
Opis katastrofy
Teraz Ikar głową w dół upada
ostatni obraz po nim to widok dziecinnie małej pięty
którą połyka żarłoczne morze
w górze ojciec wykrzykuje imię
które nie należy ani do szyi ani do głowy
tylko do wspomnienia
Komentarz
Był taki młody nie rozumiał że skrzydła są tylko przenośnią
trochę wosku i piór i pogarda dla praw grawitacji
nie mogę utrzymać ciała na wysokości wielu stóp
istota rzeczy jest w tym aby nasze serca
które toczy ciężka krew
napełniły się powietrzem
i tego właśnie Ikar nie chciał przyjąć
módlmy się
To bardzo trudny utwór, który budową przypomina trochę dramat (pojawiają się zapowiedzi o charakterze didaskaliów: „Mówi Dedal”, „Mówi Ikar”), a trochę dzieło prozatorskie (tytuły dwóch ostatnich partii wiersza: Opis katastrofy i Komentarz). Nietypowy jest także zapis, w którym brak znaków przestankowych, brak rymów, a długość poszczególnych wersów nie jest stała. Taki zapis jest charakterystyczny dla poezji Zbigniewa Herberta. To, że któryś z jego utworów pojawi się na egzaminie, jest wysoce prawdopodobne lepiej się więc z takim zapisem – nietypowym, ale typowym dla tego poety – oswoić.
W swojej pracy zwróć uwagę na przesłanie wiersza zawarte w Komentarzu. Zauważ, że utwór jest czymś więcej niż tylko wyobrażeniem hipotetycznej rozmowy bohaterów mitologicznych – to przede wszystkim utwór filozoficzny, skłaniający do refleksji nie tylko nad nieszczęściem Ikara i tragedią jego ojca, ale przede wszystkim nad życiem i zadaniami człowieka.
Konteksty
- Filozofia Platona, zwłaszcza rozważania dotyczące jaskini platońskiej.
- Prawa i obowiązki Tadeusza Różewicza – w tym wierszu autor dość wyraźnie odwołuje się do obrazu Bruegela. Nadawca wypowiedzi poetyckiej staje po stronie tych, którzy wykonują swoje obowiązki, nie zwracając uwagi na tragedię chłopaka. Nie wydają mu się oni okrutni ani cyniczni: tragedia Ikara nie była ich tragedią, a dzięki temu, że oni sumiennie wykonują swoją pracę, życie toczy się swoim rytmem. Przyznaje, że gdy był młodszy, stał po stronie ikarów, ale życie zweryfikowało jego postawę.
- Wciąż o Ikarach głoszą… Ernesta Brylla – literatura i poezja poświęcają dużo miejsca ikarom, zaniedbując Dedala, chociaż to on osiągnął swój cel – doleciał do rodzinnego kraju. Osoba mówiąca w wierszu chwali znajomość natury ludzkiej i przenikliwość Bruegela (który miał w sobie coś z Dedala), widoczną w jego Upadku Ikara. To niebanalny sposób ukazania śmierci młodzieńca – na pierwszym planie widzimy utrudzonych chłopów, a w oddali dopiero – nogę Ikara, który tonie w morzu. Wiersz kończy się ironicznym, a zarazem dramatycznym pytaniem: czy Dedal powrócił, by ratować syna?
- Ikar Stanisława Grochowiaka – i ten poeta opowiada się po stronie codziennego trudu, nie zaś górnolotnych marzeń i wysokich, niebezpiecznych lotów.
- Oczywiście, ważnym kontekstem będzie obraz Pietera Bruegela.
Konspekt realizacji
Jak zacząć
- Jeśli dobrze znasz twórczość Zbigniewa Herberta, możesz wspomnieć o tym, że często wychodzi on od znanych mitów greckich (np. o kaźni Marsjasza, o Minotaurze), by przejść do rozważań nad losem człowieka. Rozmowa Dedala i Ikara niewiele ma wspólnego z prozą życia, Dedal zaś, zwykle ukazywany jako solidny, inteligentny i pracowity rzemieślnik konstruktor, przemawia jak poeta!
- Możesz także zacząć pracę mniej ambitnie, od krótkiej analizy budowy wiersza. Mimo iż nie piszesz pracy na poziomie rozszerzonym, a więc nie masz obowiązku analizować budowy i języka dzieła, kilka uwag o ogólnym charakterze zrobi dobre wrażenie; pokaże, że jesteś wnikliwym interpretatorem. Na pierwszy rzut oka widać przecież, że nie jest to zwykły wiersz.
- Możesz w końcu wyjść od toposu ikaryjskiego, od utrwalonych w języku wyrażeń i zwrotów związanych z postacią Ikara (np. ikaryjskie loty).
Strategie rozwinięcia
Jeśli chcesz, możesz po kolei analizować poszczególne partie wiersza. Zawsze jednak staraj się znaleźć głębsze treści w kolejnych fragmentach, którym się przyglądasz. Nie odczytuj ich tylko dosłownie, lecz staraj się odnaleźć ukryte treści i przesłania. Innymi słowy, czytaj ten wiersz trochę tak, jakbyś czytał przypowieść biblijną.
Twoje rozważania na pewno wzbogaci uwaga, że utwór może kojarzyć się ze średniowiecznym moralitetem: Dedal i Ikar mogą być symbolami pewnych postaw typowych dla wszystkich ludzi – czyli kimś w rodzaju everymanów. Tę tezę potwierdzałby podział wiersza na poszczególne wypowiadane przez nich kwestie.
Ponieważ w poleceniu zawarty jest „nakaz” scharakteryzowania obu bohaterów, nie zaniedbuj ich. Stwórz charakterystykę tych postaw, pomagając sobie cytatami z wiersza. Zauważ, że w tym utworze to Ikar jest bohaterem bardziej „przyziemnym”, przywiązanym do ziemi. Inaczej niż w znanym micie, wysoki lot zdaje się wcale go nie cieszyć. Chłopak wcale się nim nie upaja. Mówi: „nogi drętwieją i tęsknią do kolców i ostrych kamieni”; przedstawia siebie jako tego, który jest „zatopiony cały w ciemnych promieniach ziemi”.
Jeśli znasz obraz Breughla, przywołaj go. Nie pomiń także zaczerpniętej z Platona myśli o świecie idealnym, którego tylko cieniem, odbiciem jest świat, w którym żyjemy. To odwołanie do filozofii greckiej pełni bardzo ważną rolę w wierszu!
Jak zakończyć
- Zakończ podkreśleniem przesłania wiersza, ważnej refleksji przeznaczonej dla wszystkich czytelników.
- Możesz także podkreślić, że dla odbiorców tego utworu ważna była zarówno znajomość mitów greckich, filozofii starożytnej, ale także tradycji chrześcijańskiej i historii sztuki. Wszystkie te elementy łączą się w spójną całość, a mimo licznych odwołań do naszej wiedzy, wiersz nie sprawia wrażenia popisu erudyty.
Przykład realizacji
Topos Dedala i Ikara (zwłaszcza Ikara, który jest symbolem takich wartości, jak: młodość, wolność, lekceważenie wszelkich granic i ograniczeń, idealizm, marzenia) to jeden z popularnych toposów literackich, wykorzystany np. w „Odzie do młodości” Adama Mickiewicza. Po lekturze wiersza byłem zaskoczony zupełnie innym znaczeniem nadanym przez Zbigniewa Herberta znanym toposom. To prawdziwie nowatorski, skłaniający do refleksji sposób ukazania Dedala i Ikara, odwrócenie znanego toposu.
Ikar w tradycji literackiej symbolizował od zawsze marzenia i szaleństwa, lekceważenie rozsądku, młodość i wolność, podniebne loty, idealizm, pogardę dla niebezpieczeństw. Ojciec Ikara postrzegany był z kolei jako twardo stąpający po ziemi, ostoja rozsądku i zdrowej oceny rzeczywistości, realista i racjonalista, roztropny i zawsze działający z rozmysłem, doświadczony człowiek nieufny wobec marzeń i śmiałych idei. Obraz tych dwóch bohaterów mitologicznych, wyłaniający się z wiersza, jest zupełnie inny, zaskakujący. Ich dialog, wypełniający nieco ponad połowę wiersza, każe spojrzeć na te postacie w inny, nieuświęcony tradycją sposób. Nie jest to zwykły dialog, jaki znamy z mitologii greckiej: tam ojciec ostrzegał syna przed niebezpieczeństwem zbyt wysokiego, nieostrożnego lotu; przypominał, że promienie słońca z łatwością mogą roztopić wosk, którym zostały sklejone pióra. Ikar zdaje się nie słyszeć ostrzeżeń i rad ojca, zachwyca się wrażeniami podczas lotu.
Ten dialog jest zupełnie inny: inny jest sens tej rozmowy, zaskakujący język dialogu. Bohaterowie prezentują tu swoje postawy, mówią o tym, w co wierzą, co jest dla nich najważniejsze, co nadaje sens ich życiu.
Przyjrzyjmy się najpierw Dedalowi. Język jego wypowiedzi jest poetycki, pełen pięknych metafor i niebanalnych sformułowań. Dedal przemawia tak, jakby był poetą, ujawnia dużą wrażliwość i mądrość. Patrzy na świat oczyma artysty, nawet niby banalne spostrzeżenia nabierają w jego ustach głębi, np. „niebo jest takie pełne liści i małych zwierząt”. W jego wypowiedziach znajdziemy piękne sformułowania, np. świat nazywa on „misą cieni”. W wierszu Herberta to starszy z bohaterów (nie Ikar!) jest idealistą oderwanym od ziemi. W jego świecie bujanie w obłokach, latanie są czymś zwyczajnym, doświadczeniem danym każdemu człowiekowi. To on zmierza ku słońcu w przekonaniu, że to jedyna rzecz, która może przynieść ocalenie. To on w końcu odwołuje się do filozofii Platona, jego koncepcji świata idealnego i świata ziemskiego, który jest tylko tamtego odbiciem („ziemia jest misą cieni”). Dedal stara się przekonać syna, jak ważna jest siła wyobraźni, która pozwala unosić się, przekraczać bariery ludzkiej natury, oraz pokazać mu potrzebę ciągłego ruchu ku górze, jak pył („pył się unosi znad morza”) czy dym („dymy idą ku niebu”).
Ikar to przeciwieństwo ojca – nieustannie podkreśla swój silny (nierozerwalny) związek z ziemią; formułuje krótką autocharakterystykę: „ja zatopiony cały w ciemnych promieniach ziemi”, jego oczy wracają „prosto do ziemi”, nie potrafi patrzeć w słońce, zamiast latać, woli chodzić po ziemi; jego nogi „drętwieją i tęsknią do kolców i ostrych kamieni”. Jest zniewolony przez „siłę ciężkości” (podkreśla to porównanie oczu do spadających kamieni). Język Ikara pełen jest konkretów, wszystkie jego spostrzeżenia – drobiazgowe i szczegółowe – związane są z ziemią: obserwuje orzącego rolnika, wijącego się w bruździe robaka, kolce i ostre kamienie. Lot jest dla niego nieprzyjemnym doświadczeniem, „biciem w próżnię”. To właśnie Ikar w wierszu Herberta jest uosobieniem realizmu. Jego lot kończy się tragedią bynajmniej nie dlatego, że – tak jak w micie – chłopak poszybował za wysoko, lecz dlatego, że zbyt mocno związany był z ziemią. Można powiedzieć, iż przyczyną śmierci jest jego postawa wewnętrzna, poddanie się ograniczeniom, które nakłada na człowieka jego natura. Okazuje się, że zbyt silny związek z ziemią to też przyczyna zguby.
W wierszu pojawia się nie tylko nawiązanie do filozofii Platona, ale także do znanego obrazu Piotra Breughla pt. „Upadek Ikara”. Jest ono widoczne w „Opisie katastrofy”, jednej z części wiersza, gdzie czytamy: „Teraz Ikar głową w dół upada/ ostatni obraz po nim to widok dziecinnie małej pięty/ którą połyka żarłoczne morze”. Tak właśnie ukazał śmierć mitologicznego bohatera malarz. Można też odnaleźć to nawiązanie w jednej z wypowiedzi Ikara, który opisuje pracę orzącego rolnika – to właśnie pracujący chłopi ukazani są na pierwszym planie dzieła Breughla.
Ważne refleksje dotyczące natury ludzkiej zawarte zostały w „Komentarzu”: „istota rzeczy jest w tym aby nasze serca/ które toczy ciężka krew/ napełniły się powietrzem”. Lekkie powietrze zostało tu przeciwstawione ciężkiej krwi, a biologiczna wegetacja życiu pełnemu ideałów. Te wersy można odczytać jako apel o potrzebę przekraczania własnej natury, walkę z przyziemnością. Życie bez ideałów i marzeń byłoby tylko nędzną wegetacją – tak chyba możemy sformułować przesłanie tego wiersza. Powinniśmy wznosić się, czyli dążyć do zaspokajania własnych marzeń, ku temu, co wydaje nam się cenne i ważne. Jest więc to prośba o uduchowienie naszego istnienia.
W końcowym wersie „módlmy się”, w zwrocie znanym z liturgii kościelnej, widać zamyślenie osoby mówiącej w wierszu nad dzisiejszym światem, zwłaszcza nad postawą ikarów, których nie brak. Nie tylko za nich powinniśmy się modlić, ale i za siebie – aby przez ideały i marzenia nasze życie nabrało sensu, abyśmy umieli oderwać się od ziemi; oczywiście, w sensie metaforycznym. Dedal mówi przecież: „skrzydła są tylko ozdobą a ty stąpasz po łące”. Musimy próbować oderwać się od spraw zwykłych i powszednich – na ogół to przecież tylko one zaprzątają naszą uwagę. Jeśli tego nie zrobimy, nasze życie zakończy się katastrofą, jak życie Ikara, a nasza śmierć – tak jak i jego ostatnie chwile – pozostanie niezauważona. A przecież każdy chciałby zostawić po sobie jakiś ślad.
Ten wiersz jest także sprzeciwem przeciwko jednoznacznemu szufladkowaniu ludzi; przypisywaniu im z góry określonych postaw. Powinniśmy dobrze się zastanowić, nim ocenimy kogoś jednoznacznie – temu chyba służy zabieg odwrócenia toposów zastosowany przez poetę.
Mitologia w poezji Herberta
Zbigniew Herbert tematem swojej poezji nierzadko czynił bohaterów mitologicznych. Trzeba zaznaczyć, że znane i przez to „banalne” mity są przez niego nowatorsko odczytywane i interpretowane i dlatego skłaniają czytelników, by zastanowili się nad ich wymową.
Przykłady takich utworów to:
- Historia Minotaura – Minotaur został ukazany jako opóźniony w rozwoju chłopak. Rodzice tak wstydzili się syna tumana, że najęli słynnego ze zręczności płatnego mordercę Tezeusza, by pozbyć się przynoszącego im hańbę dziecka, które nie nadawało się nawet do stanu kapłańskiego. W wersji, którą wszyscy dobrze znamy, Minotaur był przecież ukazywany jako krwawy potwór, pożerający młodzieńców i dziewice, Tezeusz zaś jako dzielny heros, wybawiciel.
- Stary Prometeusz – ten tytan przeszedł do historii kultury jako symbol pewnej postawy budzącej podziw. W wierszu Herberta został jednak ukazany jako człowiek, który zrezygnował już ze swoich ideałów na rzecz wygodnego życia mieszczańskiego.
- Apollo i Marsjasz – w znanym micie – historii współzawodnictwa muzycznego Apolla i Marsjasza – bóg srogo karze swojego przeciwnika za pychę. Nieszczęśliwy muzyk zostaje obdarty ze skóry. Jesteśmy przyzwyczajeni do okrucieństwa greckich bóstw, więc postępek boga nie robi na nas większego wrażenia. Czytelnicy wiersza pozostają jednak pod wrażeniem zimnej, cynicznej i egoistycznej postawy opiekuna muz wobec ogromnego cierpienia człowieka.
Ważne pojęcie
Topos – stały, powtarzający się element, motyw; traktowany jako przejaw jedności i ciągłości kultury. Toposy – często w różnych realizacjach i odmianach – spotykamy w różnych okresach kultury, tak jest np. z toposem wysp szczęśliwych czy z toposem rajskiego ogrodu. Ten sam motyw może pojawiać się w dziełach należących do różnych dziedzin sztuki (np. w malarstwie, rzeźbie, muzyce). Mitologia grecka, z której pochodzi topos ikaryjski, jest prawdziwą kopalnią toposów.
Zobacz:
98. Omów moralistykę i przesłanie wybranych utworów Zbigniewa Herberta
Funkcje nawiązań do Biblii i mitologii w twórczości Zbigniewa Herberta