Jeden z najbardziej znanych bohaterów mitologii greckiej. Dobroczyńca ludzkości, w imię jej dobra gotowy do najwyższych poświęceń. Wzór bohaterskiego buntu przeciwko systemowi wartości tolerującemu istnienie zła.
Kwestionariusz osobowy
Imię: Prometeusz – po grecku znaczy: przezorny, przewidujący.
Koneksje rodzinne: syn tytana Japeta i okeanidy Klimene, zaliczany do boskiej generacji tytanów; brat Atlasa, Epimeteusza i Menojtiosa; krewny Zeusa.
Stan cywilny: żonaty.
Dzieci: spośród jego synów najbardziej znany jest Deukalion, który, za radą ojca, dzięki zbudowanej przez siebie arce ocalał z potopu zesłanego na ludzi przez Zeusa.
Umiejętności: znajomość architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycyny, metalurgii; ma dar wróżebny.
Garść faktów z życia Prometeusza
Zasługi:
- Prawdopodobnie – choć nie potwierdza tego Teogonia Hezjoda – za zgodą Ateny ulepił ludzi z gliny i wody, a bogini tchnęła w nich życie.
- Był dobroczyńcą ludzi – nauczył ich pożytecznych umiejętności, dzięki którym stali się silni, samowystarczalni i niezależni, co rozgniewało Zeusa.
- Wymyślił podstęp pozwalający ludziom składać bogom w ofierze tylko kości i tłuszcz byka, a resztę zwierzęcia zachowywać dla siebie. Oszukany Zeus ukarał śmiertelnych, pozbawiając ich ognia.
- Przechytrzył Zeusa po raz wtóry, wykradając z Olimpu (w innych wersjach mitu z kuźni Hefajstosa lub z rydwanu Heliosa) ogień i przenosząc go w łodydze kopru (w innej wersji mitu trzciny) na ziemię.
Niepowodzenia:
- Nie udało mu się uchronić ludzkości przed nieszczęściami zesłanymi przez Zeusa: starością, ciężką pracą, chorobami, obłędem i występkiem, ukrytymi w puszce Pandory.
Kara i wyzwolenie:
- Ukarany przez Zeusa przykuciem do skały Kaukazu, gdzie orzeł (w innej wersji mitu sęp) wyjadał mu stale odrastającą wątrobę, cierpiał męki przez setki lub tysiące lat.
- Uwolniony przez Heraklesa, który z łuku zabił orła (w innej wersji mitu sępa) i wyprosił u Zeusa ułaskawienie tytana.
- Skazany na noszenie pierścienia utoczonego ze stali łańcuchów łączących go ze ścianą Kaukazu, ostatecznie został wyzwolony dzięki centaurowi Chironowi, który zrzekł się dla niego swojej nieśmiertelności.
Fakty mniej znane:
- Opowiedział się po stronie Zeusa w jego walce o władzę z Kronosem.
- Był obecny przy narodzinach Ateny z głowy Zeusa, dzięki czemu zyskał jej przychylność i pomoc w opanowaniu umiejętności, których później nauczył ludzi.
- Pozwolił Zeusowi utrzymać władzę, ponieważ ostrzegł go przed romansowaniem z Tetydą, ujawniając mu przepowiednię, według której syn zrodzony z tego związku miałby go zrzucić z tronu.
- Po jego uwolnieniu ludzie zaczęli nosić ku jego czci pierścienie i wieńce z wierzby.
Prometeizm w literaturze polskiej
- Prometeizm romantyczny najczęściej utożsamiany jest z Konradem z III części Dziadów Adama Mickiewicza. Źródłem buntu Konrada jest jego niezgoda na świat, w którym Stwórca dopuszcza istnienie zła. Romantyczny poeta samotnie walczy z Bogiem o szczęście uciemiężonych Polaków, chce „swój naród jak pieśń żywą stworzyć i uczynić cud większy od boskiego aktu kreacji: zanucić pieśń szczęśliwą”. Bohater, jako reprezentant prześladowanego przez zaborcę narodu, wypowiada słynne słowa: „Nazywam się Milijon – bo za milijony kocham i cierpię katusze”. Metafizyczna walka bohatera, żądającego od Boga „rządu dusz”, kończy się jego klęską. Prometeusz pomógł ludziom. Konrad nie zdołał pomóc Polakom, ale także nie został potępiony, ponieważ „on kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu”.
- Motyw prometejskiego buntu o romantycznym rodowodzie pojawia się w młodopolskich Hymnach Jana Kasprowicza. Jego źródłem jest poczucie kryzysu wartości i wynikający z niego brak zaufania do nieomylności i sprawiedliwości Boga.
- Prometeizm inteligencki to wynikająca z nakazów sumienia postawa inteligencji przełomu XIX i XX wieku, której literackim reprezentantem jest przede wszystkim doktor Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Czuje się on wewnętrznie odpowiedzialny za nędzę i beznadziejną egzystencję biedoty, dlatego poświęca wszystko, by zmienić tę sytuację. Rezygnuje nie tylko z kariery, z możliwości awansu społecznego, lecz przede wszystkim z miłości i szczęścia osobistego, choć skuteczność jego czynów bywa wątpliwa. Z antycznym Prometeuszem łączy Judyma przede wszystkim heroizm moralny – niezgoda na niesprawiedliwość i nieprzejednana walka o dobro innych ludzi. Podobne postawy spotkamy w opowiadaniach Stefana Żeromskiego Siłaczka i Doktor Piotr.
- Prometeizm „na opak” to konsekwencja istnienia świata, w którym nie obowiązują żadne normy i wartości, nie ma też miejsca dla Boga. Artur, bohater Tanga Sławomira Mrożka, buntuje się, bo nie potrafi się zgodzić na marazm i chce nadać swojej egzystencji jakiś sens. Jego, zakończona klęską, walka przypomina jednak absurdalny sen: współczesny Prometeusz ginie nie dla idei, ale przypadkowo, a dyktatorską władzę przejmuje prymitywny cham, Edek.
Wątki prometejskie w kulturze
Historia Prometeusza należy do opowieści o tym, jak to bogowie strzegą wiedzy, która – dana człowiekowi czy wydarta przez niego nieśmiertelnym – przyniesie mu niezależność. Można zatem pokusić się o refleksję nad tym problemem w kontekście Biblii – opisanego w Księdze Rodzaju zjedzenia przez Adama i Ewę zakazanego owocu z drzewa dobrego i złego, który to czyn ukarany został przez Boga wygnaniem pierwszych ludzi z raju.
Także literatura i sztuka, zwłaszcza ta o korzeniach romantycznych, najczęściej wykorzystuje motyw Prometeusza buntownika. Twórcy chętnie kreują bohaterów nieprzeciętnych, niepogodzonych ze światem, walczących bez względu na konsekwencje. Bunt prometejski wyróżnia towarzyszące mu pragnienie poprawiania świata. Wśród bohaterów pokrewnych niepokornemu tytanowi są niewątpliwie następujący:
- Karol Moor z dramatu Zbójcy Fryderyka Schillera, próbujący zmienić niesprawiedliwe stosunki społeczne, ograbiając wszystkich, którzy przyczyniają się do istnienia zła. Jego bunt pociąga za sobą cierpienia bliskich mu ludzi i nie przynosi żadnych efektów.
- Raskolnikow, zbuntowany przeciwko Bogu bohater Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego, także nie akceptuje niesprawiedliwego świata. Chce stworzyć szczęśliwą rzeczywistość, w której wszystkie prawa ustanawiałby człowiek, ale nie bierze pod uwagę ludzkich słabości i wyrzutów sumienia.
- McMurphy, bohater książki Kena Keseya Lot nad kukułczym gniazdem, pacjent szpitala psychiatrycznego, który, nie zgadzając się na niszczenie ludzkiej godności i przemoc, podejmuje walkę z Wielką Oddziałową. Przegrywa, ale udaje mu się wpłynąć na sposób myślenia pozostałych pacjentów.
Im bliżej współczesności, tym mniejsze zainteresowanie Prometeuszem. Rewolucje, wojny, rozwój cywilizacji i postępująca globalizacja uświadomiły nam, jak niewiele może zdziałać jednostka samotnie walcząca o dobro ludzkości. Nie znaczy to, że sztuka przestała się interesować indywidualistami. Buntują się oni jednak i cierpią głównie w imię własnej niezależności, własnego prawa do swobodnego rozwoju, własnej godności. Czy ludzie XXI wieku rozumieją jeszcze heroiczne męstwo Prometeusza i podobnych mu bohaterów?
Prometeusz jako bohater utworów literackich
Niewiele ponad to, co głosi mit, dowiadujemy się podczas szkolnej edukacji o Prometeuszu. Trudno dostępne są także przekazy ikoniczne. Tak więc heroiczny tytan – pozbawiony cielesnego, bardziej ludzkiego wymiaru – staje się dla nas głównie symbolem postawy etycznej. Taki wizerunek utrwalają także dzieła literackie.
- Ajschylosa Prometeusz skowany – jedna z części trylogii, która ukształtowała mit prometejski w literaturze światowej. Walka o szczęście ludzi i ich swobodę kończy się po wielu cierpieniach zwycięstwem Prometeusza. Wyzwolenie tytana – jak sugeruje Robert Graves – jest najprawdopodobniej moralizatorską puentą wymyśloną przez Ajschylosa i ma niewiele wspólnego z prawdziwym mitem.
- Wolfganga Goethego Prometeusz – nieukończona sztuka niemieckiego romantyka przedstawia tytana jako wielkiego buntownika i stwórcę rodzaju ludzkiego.
- Percy’ego B. Shelleya Prometeusz rozpętany, dramat liryczny, wyraża bunt przeciw wszelkim formom tyranii i upowszechnia walkę o wolność jednostki. Zeus zostaje przedstawiony jako symbol zła, a Prometeusz jest wybawicielem ludzkości.
Terminy i pojęcia związane z Prometeuszem
- Prometejski – metaforycznie: śmiały, twórczy, bohaterski, buntowniczy, występujący w obronie praw ludzkości. Prometejski czyn, bunt. Prometejskie cierpienia. Prometejskie dzieło. Prometejski bohater.
- Prometejska maść – według Władysława Kopalińskiego: sporządzona przez Medeę maść, na którą spadło nieco krwi Prometeusza. Dzięki niej ciało Jazona stało się odporne na ogień, miecze i strzały. Według Roberta Gravesa: ofiarowany Jazonowi przez Medeę cudowny płyn z kaukaskiego krokusa o dwóch łodygach, który wyrósł z krwi torturowanego Prometeusza, chroniący przed ognistym oddechem byków Hefajstosa.
- Prometejski ogień – ogień, którym Prometeusz tchnął życie w ulepionych z gliny ludzi; metaforycznie: iskra bogów, natchnienie, talent.
- Prometeizm – postawa etyczna uznająca za ideał moralny postępowanie jednostki mające na celu dobro większych grup społecznych lub całej ludzkości. Bunt przeciw Bogu i siłom ograniczającym swobodę oraz godność człowieka, nieodłącznie związany z cierpieniem bohatera, który poświęca się dla szczęścia innych.
Uwaga!
Więcej o Prometeuszu i jego dziejach można się dowiedzieć z różnych zbiorów mitów – z najpopularniejszej Mitologii Jana Parandowskiego, Mitologii Greków i Rzymian Zygmunta Kubiaka, zawierających wiele odwołań i komentarzy Mitów greckich Roberta Gravesa. W tej ostatniej książce znajdziemy między innymi ciekawostkę, że „greccy wyspiarze nadal jeszcze przewożą ogień w łodydze olbrzymiego kopru” – takiej, jakiej użył Prometeusz wykradający boskie iskry z Olimpu.
Temat: postawa prometejska
Przygotowując referat na temat postawy prometejskiej, koniecznie pamiętajcie o…
- wyjaśnieniu, skąd ona się wzięła. Przytoczcie historię Prometeusza – bohatera mitologii greckiej. Co ważnego trzeba wygłosić? To, że Prometeusz był stwórcą człowieka i gdy okazało się, że człowiek jest słaby, chciał mu pomóc. Nauczył ludzi różnych rzemiosł i ofiarował im ogień, wykradając go z Olimpu. Tytan nie był posłuszny bogom, co się na nim okrutnie zemściło. Został ukarany – Zeus zesłał na ziemię Pandorę, która przywiodła ze sobą wszelkie choroby i nieszczęścia. Prometeusza zesłał Zeus na straszliwą mękę. Kazał przykuć go do góry Kaukaz. Codziennie sęp miał wyjadać mu wątrobę, która odrastała.
- przytoczeniu innej nazwy postawy prometejskiej, ta nazwa to prometeizm.
- zdefiniowaniu, na czym polega ta postawa. Postawa prometejska to poświęcenie się dla dobra ogółu – tak jak to zrobił Prometeusz: on cierpiał dla ludzi. Prometeizm to też bunt przeciwko autorytetom czy władzy, która, według buntującego się, jest niesprawiedliwa i krzywdząca niewinnych.
Może uda Wam się znaleźć dzieła malarskie pokazujące Prometeusza. Najsłynniejsze z nich to obraz Paula Petera Rubensa Prometeusz skowany – Prometeusz jest przykuty do skały, a ptak wyżera mu wnętrzności.
Zobacz:
Odys i Prometeusz – jedni z najważniejszych bohaterów mitologicznych
Kim był Prometeusz i co o znaczy określenie ogień prometejski?