Topos labiryntu. Przedstaw różne ujęcia i funkcje motywu w wybranych utworach.

Labirynt występuje w obrębie wielu kultur na oddalonych od siebie przestrzeniach Europy, Azji, obu Ameryk i wysp Malinezji. Człowiek posługiwał się tym znakiem od czasów cywilizacji megalitu po współczesność (czyli – lekko licząc: ponad cztery tysiące lat!) Rysunek labiryntu można więc zaliczyć do najbardziej rozpowszechnionych wzorów będących wspólnym dziedzictwem ludzkości. To wszystko stanowi o jego charakterze archetypowym (tzn. takim, który jest typowy dla wyobrażeń wszystkich ludzi – niezależnie od czasu ich życia, kultury, w kręgu której wzrastają i nabytej wiedzy).

  • Pierwszym i niezbędnym krokiem w tej wędrówce będzie dokładne zapoznanie się z mitem o Tezeuszu będącym w naszej kulturze nośnikiem „labiryntowych treści”. Warto też na początku zaznajomić się ze skondensowaną wiedzą na temat pojęcia zawartą w słownikowych hasłach (np. w Słowniku mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego).
    Żeby tę wiedzę jakoś ogarnąć warto pamiętać, że wśród wielu znaczeń, które labirynt w sobie zawiera, podstawowym jest motyw „utrudnionej wędrówki” powiązanej z losem człowieka w jego ziemskim życiu.
  • Następną czynnością pomocną przy wyborze utworów do omówienia i strategii prezentacji może być stworzenie promienistej mapy skojarzeń: na dużym arkuszu papieru umieść w centralnym punkcie słowo i znak labiryntu, wokół promieniście rozmieść pola, w które wpiszesz pojęcia kojarzące się z labiryntem, od każdego z pól mogą odchodzić linki do kolejnych, bardziej szczegółowych skojarzeń.
    Takie uporządkowanie to prawdziwą nić Ariadny, która pomoże ci nie zabłądzić w labiryncie wielu form, znaczeń i funkcji omawianego toposu.

Posiłkując się mapą wybierz najbliższy twemu sposobowi myślenia i zainteresowaniom sposób prezentacji. Możesz skorzystać z poniższych sugestii.

 

Przykładowa mapa skojarzeń

LABIRYNT

→ tajemnica

  • szyfr
  • wiedza tajemna
  • alchemiczny proces przemiany (zdobycie symbolicznego złota)
  • tajemniczy ogród
  • labirynty roślinne (żywopłotowe, trawnikowe)

→ gra

  • wybór z wielu możliwości oraz konsekwencje tego wyboru
  • jedno dobre rozwiązanie
  • rola przypadku

→ wnętrze

  • ciemność
  • przerażenie
  • nieświadomość
  • świat podziemny

→ droga

  • trudna wędrówka
  • zwodnicze korytarze
  • samotny podróżnik
  • pomoc z zewnątrz (oparta na miłości)
  • podążanie do centrum – przełamywanie lęku
  • pielgrzymka – podróż do świętego “centrum świata”
  • mozaiki labiryntowe na posadzkach katedr – symbolizujące drogę do Jerozolimy (tej rzeczywistej – Ziemi Świętej, ale także -Jeruzalem niebiańskiego)

 

LABIRYNT BUDOWLA

→ budowla o skomplikowanym układzie wnętrza:

  • labirynt maltański (prawdopodobnie podziemne miasto z epoki neolitu)
  • labirynt egipski (świątynia grobowa Amenemhata III)
  • labirynt kreteński (legendarna znakomita konstrukcja Dedala)
  • pałac w Knossos
  • katedry jako doskonałe dzieła mularzy z rysunkami labiryntu na posadzkach

→ więzienie potwora o zwierzęco-ludzkiej naturze:

  • walka – stanie się bohaterem
  • jednostka przeciw złu dotyczącemu ogółu
  • pokonanie potwora (tego, co zwierzęce) – zwycięża człowiek (to, co ludzkie)

→ miasto jako labirynt:

  • siedlisko zła i grzechu (wątek biblijny)
  • chaos, brak porządku , źródło zarazy (średniowieczne miasto)
  • przestrzeń w sposób celowy zorganizowana wokół centrum (starożytność, odrodzenie)
  • labirynt warstw społecznych (możni – u góry, w świetle, nędzarze w suterenach, piwnicach – w “świecie podziemnym”)

 

Strategie wstępu: możliwość 1

Punktem wyjścia może być własna refleksja na temat motywu labiryntu. Warto zastanowić się jak w codziennym, potocznym doświadczeniu posługujemy się tym pojęciem i jakie skojarzenia w nas budzi. Kiedy mówimy o labiryncie dróg, korytarzy, ulic – wiadomo, że naszą potrzebą jest znalezienie drogi wyjścia (lub dotarcia). Drogi staja się labiryntem, gdy prowadzą nie tam, gdzie chcielibyśmy dotrzeć, korytarze – gdy utrudniają znalezienie odpowiedniego pokoju, ulice – zamieniając się w zaułki bez wyjścia.

Przebywanie w labiryncie odczuwane jest z reguły jako sytuacja przymusu, osaczenia, samotności i niemożności odnalezienia celu, do którego się zmierza, przy jednoczesnym poczuciu konieczności dotarcia do tego celu. Warto zauważyć, ze nie mówi się nigdy o labiryncie morza, łąk czy równiny. Otwarta przestrzeń, w której można określić swoje położenie i widzieć, co dzieje się wokół nie kojarzy się z labiryntem.

Istotna jest również subiektywność odczuwania sytuacji „bycia w labiryncie”. Dla mieszkańca okolic puszczańskich poruszanie się po ulicach Warszawy może być przemierzaniem labiryntowych korytarzy, Warszawiak – podobnie będzie się pewnie czuł w prastarym lesie.

Kiedy labirynt pojawia się w polu naszego widzenia jako znak, symbol graficzny – przywołuje raczej skojarzenia z tajemnicą, zagadką, grą. Na okładce książki sugeruje często powieść kryminalną, sensacyjną lub zbiór łamigłówek. Jeśli chodzi o gry – to (nie mówiąc już o planszowych, archaicznych dla współczesnej młodzieży) większość gier komputerowych opiera się na motywie i zasadzie labiryntu.

Strategie wstępu: możliwość 2

Osoby, które nad dzielenie się własnymi refleksjami przedkładają solidnie uporządkowaną wiedzę, mogą rozpocząć prezentację przedstawiając w skrócie treść mitu o Tezeuszu i w odniesieniu do niego wskazać na różne ujęcia i funkcje motywu labiryntu. W tym przypadku bardzo pomocna okazać się może mapa skojarzeń sporządzona na wstępie.

Labirynt jako mityczna budowla, stworzona przez znanego nam skądinąd Dedala, przenosi nas w czasy cywilizacji kreteńskiej (pierwszej cywilizacji białych, jak pisał André Malraux cytowany przez Herberta w „Labiryncie nad morzem”). To, co się w tym labiryncie wydarzyło oddziaływać miało na wyobraźnię artystów przez wiele następnych stuleci aż po czasy nam współczesne. Świadczy o tym właśnie między innymi zbiór pięknych esejów Zbigniewa Herberta.

Z labiryntem jako budowlą o skomplikowanym układzie wnętrza wiążą się wątki podejmujące tematykę zamknięcia, uwięzienia w labiryncie zwodniczych korytarzy, oddzielenia (była to budowla stworzona dla uwięzienia Minotaura – potwora o ciele człowieka i głowie byka, któremu składać trzeba było ofiary z ludzi). Miasto widziane jako skomplikowany zespół budowli i labirynt ulic pomiędzy nimi nawiązuje do tego samego ujęcia.

Motyw drogi pojawiający się w literaturze i sztuce odwołuje nas do labiryntu zawsze wtedy, gdy w trakcie wędrówki pojawiają się przeszkody budzące lęk i przerażenie, kiedy mowa o błąkaniu się i niemożności dotarcia do celu (wyprawa Tezeusza w głąb labiryntu była przerażająca i pełna niebezpieczeństw). Także wtedy, gdy podróż ma charakter pielgrzymki, podążania do Ziemi Świętej, „centrum świata” – możemy doszukiwać się powiązań z labiryntową „marszrutą” Tezeusza (po osiągnięciu centrum i pokonaniu potwora staje się on bohaterem, herosem, „istotą wyższego rzędu” – a przecież celem pielgrzymki jest również „stanie się kimś lepszym” w wymiarze duchowym).

Labirynt jest znakiem tajemnicy, tego, co „zasłonięte”, niepoznawalne, nieświadome. Losy Tezeusza i pozostałych bohaterów opowieści (Ariadna, Minos, Pazyfae, Minotaur) rozgrywają się w rzeczywistości mitycznej – tam, gdzie splatają się losy ludzi, bogów i herosów. Sfera sacrum łączy się ze sferą profanum tworząc wspólną przestrzeń. Kiedy w sztuce mamy do czynienia ze znakiem labiryntu (mozaiki rzymskie, średniowieczne manuskrypty i labirynty kościelne, portrety renesansowe, barokowe emblematy i herby) należy przypuszczać, iż artysta za pośrednictwem swego dzieła wskazuje na niewyrażalne lub… przeznaczone jedynie dla „wtajemniczonych”. Bo warto zwrócić uwagę, że wiedza od czasów starożytności była „dozowana” – treści przeznaczone dla mas były łatwo dostępne, a część wiedzy przeznaczonej jedynie dla wybranych (np. kapłani egipscy, budowniczowie katedr, alchemicy) zawsze otaczana była tajemnicą i przekazywana w zaszyfrowanej postaci.

Wątek labiryntu pojawiać się może również w sytuacji gry. Stanowi ona ludyczną, zabawową formę doświadczania tajemnicy labiryntu – która w tym przypadku sprowadzona zostaje do serii prób (jak w grach zręcznościowych i komputerowych), zdania się na przypadek (gra w kości) lub dokonywania wyboru (szachy). Próba odwagi i zręczności, zdanie się na przypadek będący ingerencją boskich sił, a także świadomy wybór, dobrowolne udanie się na spotkanie z potworem były udziałem Tezeusza. Wchodząc w sytuację gry nieświadomie odtwarzamy w zabawie historię bohatera. Uczymy się zwyciężać i stawać bohaterami.

Wątki tajemnicy, skomplikowanej drogi i zabawy polegającej na doświadczaniu sytuacji labiryntu łączą się ze sobą w postaci wszelkich „tajemniczych ogrodów” w literaturze i sztuce.

 

Propozycje rozwinięcia

Ważne, by wybierając określony klucz, który nada kierunek wypowiedzi, konsekwentnie trzymać się jednej metody.

Jeżeli zdecydujesz się na prześledzenie jednego z literackich ujęć motywu labiryntu (np. ‘droga’ albo ‘tajemnica’), skup się na tych utworach, w których dany wątek występuje i wskaż jak zmieniały się jego ujęcia w czasie i w jaki sposób te zmiany wpływały na różny (a może zawsze taki sam?) odbiór dzieła sztuki.

Jeszcze innym sposobem ciekawego podania tematu może być porównanie utworów wykorzystujących tematykę labiryntu powstałych w różnych epokach (wystarczą dwie). Istotne będzie wówczas wykazanie podobieństw i różnic w ujmowaniu tego motywu. Warto przy takim podejściu nawiązać do podstaw światopoglądowych porównywanych okresów i zastanowić się, w jaki sposób wpływały one na pojawienie się w literaturze toposu labiryntu, co z bogactwa treści związanych z tym toposem stawało się szczególnie ważne w danej epoce.

Antyk

  • Mit o Tezeuszu – opowieść mityczna – podobna (jak wszystkie mity) do sennego marzenia, w którym węzłowe problemy jednostki powiązane są ze społecznością, epoką i wszechświatem.
  • Eneida Wergiliusza, pieśń 6: opis Piekieł przedstawiona w charakterystyczny dla „labiryntowego” ujęcia sposób: wejście jest łatwe, lecz krok swój cofnąć: to jest trud, to jest praca. Warto zastanowić się dlaczego. Dlaczego wejście w obręb „ciemnych mocy” jest takie łatwe i co utrudnia odwrót?

Średniowiecze

Charakterystyczne w tej epoce upodobanie do emblematu, znaku graficznego, alegorii. Wyobrażenie labiryntu znano i komentowano w manuskryptach, wiedziano, iż wywodzi się on z antyku, ale interpretowano je zgodnie z duchem epoki. Labirynt to mundus [świat] pojęty, zgodnie z chrześcijańską myślą średniowieczną jako swego rodzaju świat podziemny, w którego centrum znajduje się Ecclesia [kościół]; kto dociera do centrum jest zbawiony. Minotaur w centrum oznacza piekło. Droga w labiryncie to trwanie w błędzie prowadzące do zagłady, jeśli Chrystus – Tezeusz w porę nie interweniuje.

  • Uprzywilejowanym tematem w literaturze średniowiecza jest temat „utrudnionej wędrówki”, drogi usianej trudnościami, która prowadzi do śmierci, ale do „dobrej śmierci”, do „niebiańskiego Jeruzalem”, gdzie następuje „regeneracja” wierzącego, jego odrodzenie do życia w wiecznej szczęśliwości. Takie ujęcie motywu występuje w Boskiej Komedii Dantego.
  • W kręgu kultury dworskiej narodziła się interpretacja utrudnionej wędrówki jako wypraw błędnych rycerzy. Warto przyjrzeć się temu motywowi na przykładzie legendy o Rycerzach Okrągłego Stołu. Dokąd zmierzali? Z kim lub czym musieli podjąć konfrontację w labiryncie swojej wędrówki? Kto był ich Ariadną? Dla wielbicieli literatury fantasty ciekawe może być porównanie tego wątku z „błędnymi rycerzami” m.in. w Wiedźminie Sapkowskiego.
  • Trzecim charakterystycznym dla średniowiecza sposobem ujęcia problemu labiryntu jest ukazanie go przez pryzmat ogrodu. Średniowieczny ogród – zagmatwany, mistyczny, sztucznie urządzony, kryjący (lub ujawniający) tęsknotę za Rajem – występuje jako stały element opowieści o świętych, powieści, poematów epicznych. Również w plastycznej koncepcji alei i motywów średniowiecznego ogrodu istotne miejsce przypada labiryntom – przemierzając je człowiek naśladował wędrówki duszy w poszukiwaniu prawdy. Przykładem utworu charakterystycznego dla tego nurtu myślenia jest alegoryczna Powieść o Róży (Roman de la Rose). Róża to jeden z najważniejszych symboli średniowiecza wskazujący na wagę miłości w ziemskim życiu człowieka, miłości ujmowanej w sposób alegoryczny, mistyczny, traktowanej jako Tajemnica. Ciekawe może być porównanie koncepcji Powieści o Róży jako rodzaju opowieści labiryntowej z Tajemniczym ogrodem France Hodgson Burnett. Czy to także powieść labiryntowa – czy zawiera elementy związane z opowieścią o Tezeuszu? Kiedy i dla kogo ogród z tej powieści jest groźnym labiryntem, kto w nim i nad czym odnosi zwycięstwo? Kto go wspiera? Jakże dosłowne staje się w tym przypadku twierdzenie o trudności wyjścia (w domyśle: na własnych nogach) z tego labiryntu (losu, uczuć, kłamstw). Dopełnieniem tych rozważań może być odniesienie do filmowej adaptacji powieści w reżyserii Agnieszki Holland.

Odrodzenie

Od XVI stulecia znak labiryntu pojawia się nadal w heraldyce, malarstwie, wyobrażeniach alchemików i czarnoksiężników. Jednak zgodnie z duchem epoki, która w centrum zainteresowań stawia człowieka i z jego perspektywy opisuje świat, następuje desakralizacja, zeświecczenie tego motywu – teraz wyraża on trudności i tajemnice, którym sprostać ma człowiek na tym świecie dzięki swej samodzielnej myśli.

Taki pogląd wyraża wprost Kochanowski w utworze Do fraszek. Fraszki są sposobem na wyrażenie tajemnic umysłu, gdyż umysłu (który jest jak Labirynt) inaczej poznać nie można i… nie warto próbować:

(…) kto tak pracowity,
Żeby z was chciał wyczerpać umysł mój zakryty:
Powiedzcie mu, niech próżno nie frasuje głowy,
Bo się w dziwny Labirynt i błąd wda takowy,
Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne
Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne.

Barok

W twórczości okresu baroku dominuje postawa, którą można by określić jako „potrzebę bycia skomplikowanym”. Jednak za tą potrzebą skomplikowania skrywa się tęsknota do prostoty i naturalności. Świat wydaje się chaotyczny, „pomieszany”, „nadmierny”. Człowiek racjonalny pragnie zatem opanować ten chaos za pomocą rachunku, matematyki, znaku. Skutkiem takiego myślenia jest moda na poezję labiryntową – utwory poetyckie zapisywane w postaci liter i figur, które można czytać na zasadzie geometrii (od lewej lub prawej strony, od góry i od dołu, na skos, itp.) Modne stają się lipogramy (wyrazy, z których usunięto jedną, określoną literę), pangramy (wiersze, gdzie np. wszystkie słowa zaczynają się od tej samej litery), itp.

Barok literacki chętnie posługuje się alegorią, symbolem, emblematem – środkami „utrudniającymi” dosłowne zrozumienie utworu. Czytelnik porusza się w nich jak w labiryncie, musi rozszyfrować znaczenia żeby poznać sens wiersza. Emblemata Zbigniewa Morsztyna są w polskiej poezji przykładem takiej postawy poetyckiej. Są to liryki religijne w iście barokowy sposób łączące słownictwo i metaforykę erotyczną z opowieściami o dążeniach duszy ludzkiej (przedstawionej jako Oblubienica) do mistycznego zjednoczenia z Bogiem (ukazanym jako Oblubieniec). Warto zwrócić uwagę na to, że wraz ze zbliżaniem się do labiryntowego sposobu ujmowania świata pojawiają się w sposób nieunikniony wątki mistyczne. Dlatego motyw labiryntu z większą częstotliwością pojawia się w epokach, które w swój światopogląd wpisany mają mistycyzm.

Inny rodzaj labiryntowego ujęcia tematu prezentuje Rękopis znaleziony w Saragossie Wacława Potockiego zaliczany do światowej klasyki, określany mianem powieści szufladkowej. Poszukiwanie rozwiązań zagadek życia odbywa się tu na różnych płaszczyznach – jak w przestrzeni trójwymiarowej. Autorem filmowej adaptacji powieści jest Jerzy Has. Warto zwrócić uwagę, iż wyreżyserował on również dwa inne filmy na podstawie powieści zawierających wątki labiryntowe – Lalki Prusa (tu: bohater poddany serii prób owocujących wewnętrzną przemianą, motyw chaotycznego labiryntu Warszawy i geometrycznego układu planu Paryża, tajemniczy – „alchemiczny” metal) oraz prozy Brunona Schulza ze Sklepów cynamonowych i Sanatorium pod klepsydrą (tu: motywy błądzenia w labiryncie wyobraźni i pamięci, poszukiwanie tajemniczej Księgi, zagłębianie się w nieświadomość).

Romantyzm

Właśnie odkrycie nieświadomości, jednostkowej i zbiorowej, postrzeganej jako organiczna część jednostki i ludzkości, przeświadczenie, iż w głębiach nieświadomości zakorzeniony jest kontakt z kosmosem, sprawiło, iż podstawową figurą romantycznego symbolizmu stało się zejście w głąb, przeniknięcie do wewnątrz: dotarcie do ukrytego „człowieka wewnętrznego”, który zna prawdę. „Głębia ludzka”, według poglądów romantyków, była „nocną stroną” zarówno jednego człowieka, jak i całej ludzkości objawiającą się w marzeniu, micie, śnie, obrzędzie, w mowie dzieci i poezji ludu.

Takie podejście do problemu jest tożsame z tym aspektem labiryntu, który dotyczy wnętrza, zstępowania w głąb, świata podziemnego – tego wszystkiego, co utożsamia labirynt z nieświadomością. Utworami, jakie można analizować w tym kontekście są zarówno Ballady i romanse Mickiewicza, jak też II i IV część Dziadów.

Przemiana Gustawa z III części Dziadów – „człowieka prywatnego”, w Konrada – „człowieka społecznego” nawiązuje do z kolei do tego aspektu labiryntu, który obrazuje walkę jednostki ze złem dotyczącym ogółu. Tezeusz zabijając Minotaura uwolnił Ateńczyków od konieczności składania krwawego haraczu z własnych dzieci- analogie z sytuacją Polaków składających taką samą ofiarę ze swoich dzieci na rzecz Rosji narzucają się same.

Od romantyzmu rozpoczyna się „nowoczesny” sposób podejmowania wątku labiryntu w literaturze. Rzadziej bywa on przywoływany wprost. Jednak z wprowadzeniem w obręb zainteresowania literatury tematyki nieświadomości, marzenia sennego, wyobraźni oraz w miarę postępującej komplikacji formy prozy i poezji – ilość kontekstów odwołujących do tego toposu staje się ogromna. Oprócz przywołanych wcześniej, przykładami takich utworów mogą być:

  • Quo vadis Henryka Sienkiewicza ( motyw ciemnej strony człowieka reprezentowanej przez Nerona i jego świtę; motyw przemiany bohatera dzięki sile miłości i wsparciu z zewnątrz).
  • Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego (motyw miasta jako siedliska zła; motyw konfrontacji z ciemnymi siłami nieświadomości – zabójstwo; motyw mistycznej potrzeby oczyszczenia – przyjęcie kary jako wstąpienie do piekieł, które pozwoli oczyścić się i wznieść na wyższy poziom).
  • Proces Franza Kafki (motyw błądzenia w zwodniczych korytarzach i niemożności znalezienia wyjścia, motyw przerażenia wywołanego przez niepoznawalne, „ciemne” moce).
  • Ulisses Joyce’a (motyw wędrówki w labiryncie miasta skojarzony z wewnętrznymi podróżami trojga bohaterów w głąb świadomości, motyw niemożności odnalezienia drogi powrotu ze świata samotności i frustracji).
  • Granica Zofii Nałkowskiej (motyw serii złych wyborów, które prowadzą do katastrofy)
  • Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa (motyw miłości jako siły zdolnej doprowadzić do nieśmiertelności)
  • Dżuma Alberta Camusa (motyw miasta jako siedliska zarazy, zła)
  • Podróż ludzi Księgi Olgi Tokarczuk (motyw poszukiwania tajemniczej Księgi, próba odsłonięcia Tajemnicy)
  • Prawiek i inne czasy Olgi Tokarczuk (motyw życia pojmowanego jako „czas gry”)


Strategie zakończenia: możliwość 1.

Treści, które niesie ze sobą symbol labiryntu są wciąż żywe i pojawiają się w naszym życiu tak samo, jak w życiu bohaterów literackich. Szkoda, że w dzisiejszych czasach często nie uświadamiamy sobie, jakie głębokie znaczenie może mieć ten motyw, gdy umiemy „odczytać szyfr”. Warto tu przywołać własne refleksje na temat sytuacji ze swojego życia, które były dla nas „sytuacjami labiryntowymi” i odnieść je do analogicznych zdarzeń znanych z literatury. Czy ucząc się wyciągać wnioski z doświadczeń bohaterów literackich łatwiej jest samemu podejmować decyzje w życiowych sytuacjach?


Strategie zakończenia: możliwość 2.

Warto zwrócić uwagę, że w dzisiejszych czasach, kiedy nowoczesność w postaci technologii, globalizacji, ujednolicenia kultury, które zamieniają świat w globalną wioskę – odsłoniętą, nieustannie fotografowaną z niezliczonych satelitów, nie mogącą nic ukryć przed okiem kamer termowizyjnych, w tych czasach, kiedy nawet Tajemnica życia została pogwałcona metodą klonowania, ludzka wyobraźnia szuka wytchnienia właśnie w rejonach Tajemnicy. Zastanów się nad sukcesem powieści i filmów o Harym Potterze, ogromnym zainteresowaniem literaturą fantasy, a także grami komputerowymi nawiązującymi do tej literatury. Na ile te zjawiska świadczą o żywej tradycji toposu labiryntu we współczesnej cywilizacji?

 

Plan prezentacji tematu

Określenie problemu

Przedstawienie labiryntu jako „utrudnionej wędrówki”. Takie ujęcie pojawia się w wielu epokach niosąc ze sobą przesłanie o możliwości znalezienia skarbu w centrum labiryntu. Może nim być:

  • doświadczenie miłości,
  • wewnętrzna przemiana w bohatera,
  • doznania mistyczne,
  • wreszcie: wtajemniczenie – poznanie wiedzy nie dla wszystkich dostępnej.

 

Kolejność prezentowanych argumentów.

  • średniowieczne ujęcie życia jako wędrówki w labiryncie świata; (utrudnienie – grzech). W jaki sposób można uniknąć pożarcia przez Minotaura (piekło) i zyskać skarb (zbawienie)?
  • błędni rycerze – poszukiwacze legendarnego Graala. Jakie trudności napotykali, jakie potrzeby miał zaspokoić odnaleziony skarb – kielich, do którego spływała według legendy krew Jezusa?
  • utrudniona wędrówka czytelnika przez labirynt poezji barokowej; utrudnienie – konieczność rozszyfrowania, skarb – poznanie prawdy o doświadczeniu mistycznym;
  • romantyczna wędrówka przez labirynty nieświadomości;
    • utrudnienie: konieczność odczytania sensu w symbolicznych obrazach,
    • skarb: lepsze poznanie siebie i świata – wyższa świadomość,

Wnioski

  • labirynt ukazuje życie człowieka jako wędrówkę pełną niebezpieczeństw
  • niebezpieczeństwa są różne – w zależności od problemów typowych dla określonego czasu
  • przesłanie zawarte w tym ujęciu można sparafrazować jako powiedzenie: „co nas nie złamie, to nas wzmocni” czyli: chcąc być doskonalszymi musimy zdecydować się na trudną drogę; tylko wtedy możemy liczyć na zdobycie skarbu, który dla każdego może być czym innym, jednak według znanej dewizy Templariuszy zawsze jest „tam, gdzie serce twoje”.

 

Przydatne pojęcia

  • archetypowy symbol – pierwotne wyobrażenie, wspólne dla wyobraźni wszystkich ludzi – niezależnie od czasu ich życia, kultury, do której należą i nabytej wiedzy;
  • opowieść mityczna – wydarzenia w niej przedstawione splatają losy ludzi, bogów i herosów; sfery sacrum i profanum przeplatają się tworząc jedną wspólną przestrzeń;
  • alegoria – wyrażenie (w mowie, piśmie lub sztukach plastycznych) prawd albo ogólnych sądów o ludzkim postępowaniu (lub doświadczeniu) za pomocą symbolicznych, fikcyjnych postaci i działań – najczęściej przybiera formę bajek i przypowieści;
  • emblemat – przedstawienie, w którym pouczająca sentencja połączona jest z mającym ilustrować ją wizerunkiem plastycznym. Poniżej znajduje się tekst wierszowany albo prozatorski omawiający wzajemny związek obrazu i napisu;
  • mistycyzm – prąd filozoficzno – religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z absolutem (bóstwem), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia traktowanych jako najwyższe formy poznania.

 

Inne możliwości sformułowania tematu

  • Miasto jako labirynt. Omów na przykładach z literatury i sztuk plastycznych.
  • Ziemska wędrówka człowieka jako droga doskonalenia się. Porównaj różne sposoby jej ukazywania. Odwołaj się do przykładów z literatury.
  • Motyw niezwykłej budowli w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.

Bibliografia

  • Jan Parandowski, Mitologia Greków (Mit o Tezeuszu)
  • Dante Alighieri, Boska Komedia
  • Legenda o rycerzach okrągłego stołu
  • Guilleaume de Lorris, Jean Chopinel, Powieść o róży
  • France Hodgson Burnett, Tajemniczy Ogród
  • Jan Kochanowski, Do fraszek
  • Zbigniew Morsztyn, Emblemata
  • Wacław Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie
  • Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, II i IV cz. Dziadów, Dziady cz. III
  • Bolesław Prus, Lalka
  • Brunon Schulz, Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą
  • Zbigniew Herbert, Historia Minotaura, Głowa, Labirynt nad morzem

Przydatne sformułowania

  • Problematyka dotycząca labiryntu jest obszerna i łączy wiedzę z różnych dziedzin nauki…
  • Żeby przedstawić ten skomplikowany problem w przystępny sposób postaram się krótko wyjaśnić różne aspekty pojęcia…
  • Nie chodzi o to, by ulegać fascynacji tajemniczością, lecz by spróbować odczytać zaszyfrowane treści, odkryć komunikat przeznaczony dla czytelnika…
  • Światopogląd epoki wpływał na sposób ujęcia tematu, jednak najważniejsza treść „zakodowana” w symbolu labiryntu pozostawała taka sama przez wiele stuleci.

Zobacz:

Literackie labirynty