Skąd labirynty?

Starożytni Grecy słowem „labyrinthos” określali wielkie skomplikowane budowle, liczące setki sal, izb, izdebek, wiele tysięcy metrów korytarza, który zakreślał fantastyczne koła, ósemki, spirale, innymi drzwiami wprowadzał po raz drugi i trzeci do tych samych pomieszczeń, a chytrze maskował wejście wiodące dalej, do samego jądra labiryntu. Kręte schody kierowały śmiałka na piętra lub kazały mu zwiedzać głębokie podziemia. Po drodze czyhały zasadzki: automatycznie zatrzaskujące się drzwi bez klamek, zapadnie, kładki zbudowane na zasadzie dźwigni dwuramiennej, jednym końcem wsparte na podpórce, drugim – zawieszone w próżni. Błyskawicznie strącały nieświadomego podstępów człowieka w jakąś rozpadlinę, której dno było najeżone włóczniami.

Stróż labiryntu znał tajemne sposoby, dzięki którym ciężkie kolumny dźwigały się do góry, a bloki skalne rozsuwały jak za skinięciem czarnoksięskiej laski; przybysz z zewnątrz – wiedziony chciwością czy ciekawością – mógł po całych tygodniach błąkania się nie osiągnąć celu, nie znaleźć wyjścia i zagubić pamięć drogi powrotu.

W czasach starożytnych, kiedy ludzie nie znali banków, sejfów ani urządzeń alarmowych, labirynty były stawiane na zlecenie królów, kapłanów i bogaczy. Tam chroniono skarby. Tam również odprawiano misteria dla grona osób najwyższego wtajemniczenia. Labirynty były liczne; największe i najsławniejsze to: labirynt italski, który krył w swym wnętrzu grobowiec Porsenny, króla Etrusków. Znajdował się w pobliżu miasta Clusium; labirynt na wyspie Samos, zbudowany w VI wieku przed naszą erą na rozkaz tyrana Polikratesa; egipski, zbudowany między 2000 a 1500 rokiem p.n.e. Znajdował się w pobliżu miasta Szedit, które Grecy najpierw nazywali Krokodilejon polis, a potem Arsinoe. Zwiedzali go Herodot, a później Strabon. Oczywiście kapłani pokazywali im tylko to, co chcieli. Niemniej na podstawie pozostawionych przez nich opisów, obiekt znany jest dość dobrze. Według autorów greckich była to ogromna świątynia (200 x 150 m), obejmująca 12 wielkich sal oraz 300 cel połączonych wąskimi korytarzami; większa część cel przeznaczona była na groby dla królów i świętych krokodyli. Cudzoziemcom wolno było zwiedzić jedynie cele nadziemne.

W literaturze polskiej obraz tego odtworzył Bolesław Prus w powieści Faraon. Labirynt na Krecie, w pobliżu miasta Knossos, składał się, jak sądzą niektórzy badacze, z naturalnych grot i pieczar oraz ze sztolni i podziemnych chodników wykopanych przez autochtoniczną ludność przed podbojem wyspy przez plemiona greckie. Na polecenie króla Minosa Dedal wybudował nad wejściem do podziemnej pułapki piękny pałac, który jednocześnie był labiryntem i nosił nazwę Labirynt.

Ewa Sabelanka W encyklopediach tego nie znajdziecie, rozdz. Labirynt (fragment)

 

Labirynt w micie greckim

Mit jest opowieścią, którą przekazywali sobie Grecy z pokolenia na pokolenie, nie dbając za bardzo o szczegóły. Stąd też zdarza się, że jeden mit występował w kilku, czasem nawet w wielu wersjach. Tak właśnie jest z mitem o Labiryncie. W swoich podręcznikach możecie znaleźć dwa tłumaczenia greckiego mitu – autorstwa Jana Parandowskiego i Wandy Markowskiej. Pierwsze tłumaczenie skupia się na pochodzeniu Tezeusza i jego bohaterskich czynach. Relacja o samej wizycie Tezeusza w Labiryncie jest dość ogólnikowa, niepełna. Niektóre sprawy Parandowski omija, inne upraszcza. Tłumaczenie Markowskiej zaś pomija historię życia Tezeusza, a za to szczegółowo przedstawia historię Labiryntu i walkę Tezeusza z Minotaurem. Na podstawie obydwu mitów można stworzyć słowniczek wspólnych elementów, który na pewno trzeba znać i pamiętać – i na lekcjach polskiego, i do egzaminu.

Słowniczek postaci

  • Minos – król Krety, ojciec Androgeosa, Minotaura i Ariadny. Surowy, dumny, nieprzejednany, okrutny dla wrogów, ale kochający swe dzieci, nawet obrzydliwego Minotaura. Z rozpaczy i zemsty po stracie syna Androgeosa zaatakował Ateny. Wojnę tę przegrali Ateńczycy. Król Minos podyktował im bardzo ciężkie warunki pokojowe: co roku mieli składać daninę złożoną z siedmiu młodzieńców i siedmiu dziewic. Ofiary te były oddawane na pożarcie Minotaurowi.
  • Androgeos – syn Minosa, bardzo przystojny, mężny, odważny, miał być następcą ojca na tronie. Postanowił wziąć udział w walce z bykiem maratońskim. Został rozszarpany przez byka w Atenach, dlatego król Minos nienawidził tego miasta.
  • Minotaur – syn króla Minosa i Pasyfae, którym pokarali ich bogowie. Olbrzymi potwór o ciele mężczyzny i głowie byka, którego raz do roku trzeba było karmić ludzkim mięsem. Ojciec potwora stworzył mu bezpieczną kryjówkę w labiryncie zbudowanym pod pałacem kreteńskim.
  • Ariadna – piękna córka Minosa. Zakochała się od pierwszego wejrzenia w Tezeuszu, dlatego postanowiła mu pomóc wydostać się z labiryntu. Jako narzeczona Tezeusza opuściła w tajemnicy przed ojcem Kretę. Po drodze jednak Tezeusz pozostawił ją na wyspie Naksos. Parandowski nie podaje przyczyn tego dziwnego zachowania Tezeusza. Natomiast Markowska usprawiedliwia młodzieńca snem, w którym objawił mu się Dionizos. Bóg ten kochał Ariadnę i chciał się z nią ożenić – jako swoją małżonkę obdarzył ją nieśmiertelnością.
  • Dedal – budowniczy labiryntu kreteńskiego, doskonały konstruktor i architekt.
  • Egeusz – król Aten, który w młodości spłodził syna i porzucił jego matkę. Zostawił mu jednak miecz i sandały, z którymi Tezeusz miał pokazać się w Atenach jako dorosły mężczyzna. Gdy chłopak przybył do miasta swego ojca, faktycznie został życzliwie przyjęty przez króla. Niedługo jednak cieszył się Egeusz swoim synem. Tezeusz postanowił rozprawić się z Minotaurem. W drodze powrotnej z Krety Tezeusz zapomniał o umówionym z ojcem sygnale – zmianie żagli. Zrozpaczony Egeusz, myśląc, że stracił syna, rzucił się w morze.
  • Tezeusz – syn króla ateńskiego, Egeusza. Jego matką była królewna z Trojzeny, która została uwiedziona i porzucona przez Egeusza. Wzorcem dla małego Tezuesza był Herakles. Gdy chłopiec dorósł, ruszył do Aten na spotkanie z ojcem. W drodze pokonał zbójców (Skirina, Sinnisa i Prokrustesa, którzy mordowali ludzi w okrutny sposób; w tłumaczeniu Markowskiej zbójcy ci nosili imiona: Peryfet, Skiron oraz Prokrust). W Atenach objawił swą nadludzką – mimo dziewczęcego wyglądu – siłę. Pokonał olbrzymiego byka i pokazał się swojemu ojcu. Gdy dowiedział się o haraczu składanym przez Ateńczyków, postanowił uwolnić od niego swoje miasto. Wyruszył na Kretę, by stawić czoła Minotaurowi. Tam pokochała go Ariadna – córka króla Minosa, która wręczyła mu kłębek nici. O dziwo, nici te miały mu pomóc w znalezieniu wyjścia z labiryntu. Gdy Tezeusz dotarł do centrum labiryntu, spotkał Minotaura i uderzył go żelazną maczugą. Otumanionego i osłabionego potwora dobił mieczem. Po nitce do kłębka wyszedł z labiryntu i odpłynął z Krety z Ariadną u boku.

Słowniczek miejsc

  • Kreta – wyspa grecka, na której panował Minos.
  • Ateny – miasto-państwo greckie, którym władał Egeusz.
  • Morze Egejskie – morze, do którego przedwcześnie rzucił się Egeusz po rzekomej śmierci syna Tezeusza.

Słowniczek przedmiotów

  • Kłębek wełny – wręczyła go Ariadna Tezeuszowi. Miał pomóc królewiczowi oraz dziewicom i chłopcom ateńskim wydostać się z krętych ścieżek labiryntu.
  • Żagle – w kolorze czarnym rozpięli Ateńczycy, którzy popłynęli na Kretę z corocznym haraczem dla Minotaura. W drodze powrotnej mieli zmienić je na białe (relacja Markowskiej) lub czerwone (tłumaczenie Parandowskiego), gdyby płynęli z pomyślnymi wieściami, tzn. jeśli Tezeuszowi udałoby się pokonać potwora. Ateńscy żeglarze zapomnieli zmienić żagle, dlatego król Egeusz pomyślał, że jego syn nie żyje.

 

Labirynt w Faraonie Bolesława Prusa

Czas akcji – połowa stycznia – w Egipcie początek wiosny.

Miejsce akcji – Egipt (początkowo pałac zmarłego faraona, później kraina Fajum i Labirynt).

Elementy labiryntu:

Labirynt pojawia się tu w sensie dosłownym, jest określony topograficznie. To budowla położona w pobliżu Nilu, na wschodniej granicy kraju Fajum (Piom). Podana jest jego egipska nazwa (Lope-ro-hunt) oraz imię faraona, za czasów którego wzniesiono budowlę (prawidłowe imię to Amenhemat). Znamy kształt Labiryntu (olbrzymia podkowa) i wielkość (długi na tysiąc kroków i szeroki na sześćset). Wiemy, że w Labiryncie ukryty był skarbiec Egiptu. Tam też umieszczano kiedyś mumie faraonów, kapłanów, wodzów i budowniczych oraz świętych zwierząt (głównie krokodyli). Labirynt dzielił się na dwa piętra, ale tak poplątane tajnymi korytarzami i komnatami, że wejście przypadkowego gościa lub intruza do środka groziło zgubieniem się i śmiercią. Labirynt nawet nie był specjalnie strzeżony – chronił go mały oddział wojskowy złożony z kapłanów.
Czytelnicy nie tylko poznają suche fakty o Labiryncie. Mają szansę udać się na wędrówkę jego ścieżkami oraz oglądać egipski skarbiec oczyma głównego bohatera powieści – faraona Ramzesa XIII, który zgodnie z panującym zwyczajem po śmierci i pochówku ojca miał prawo i obowiązek obejrzeć majątek państwa ukryty w Labiryncie. Wizyta Ramzesa w Labiryncie jest dla niego totalnym szokiem. Faraona przygnębia nie tylko plątanina dróg prowadzących do skarbca, ale przede wszystkim świadomość, że ogromne skarby tam ukryte są w rzeczywistości niedostępne ani dla niego (najuboższego władcy), ani dla jego poddanych.

Narrator – ukryty obserwator zdarzeń (ale nie uczestnik!), wszechwiedzący, drobiazgowo oddający nie tylko kolejne zdarzenia, ale również informujący o myślach i uczuciach bohaterów.

Świat przedstawiony – ukazany drobiazgowo, realistycznie, prawdziwie, tak jakby narrator był naocznym świadkiem wszystkich zdarzeń, jakby żył w czasach starożytnych, widział i rozumiał wszystkie procesy polityczne, kulturalne, religijne. Pojawiają się prawdziwe nazwy krain geograficznych, imiona faraonów i bogów czczonych w Egipcie, odwołania do zdarzeń historycznych (zagospodarowywanie krainy Fajum i budowa Labiryntu).

Plan zdarzeń:

  • Obrzędy pożegnalne zmumifikowanych zwłok faraona Ramzesa XII (bardzo ważny fragment opisujący mumię zwłok Ramzesa XII, złożenie jej do sarkofagu oraz pogrzebowe obrzędy pożegnalne).
  • Przewiezienie zwłok króla w dół Nilu (opis ceremonii przewiezienia zwłok zmarłego wraz z całą świtą w dół Nilu aż do Teb, gdzie składano zmumifikowane ciało w specjalnym grobowcu).
  • Podróż Ramzesa XIII w kierunku Memfis i wizyta w kraju Fajum (w tym fragmencie: opis żyznej oazy, rolniczej krainy Fajum oraz wizyty Ramzesa XIII – głowy państwa egipskiego (faraona) – w Labiryncie i egipskim skarbcu).

Dodatkowa wiedza
(niewynikająca bezpośrednio z tekstu)
Historyczny czas akcji – badacze historii Egiptu wskazują na XI w. p.n.e., okres za panowania XX dynastii. Nie ma dowodów historycznych na istnienie dwóch królów: Ramzesa XII i jego następcy – Ramzesa XIII.

 

Labirynt w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza

Czas akcji – kilka godzin od wieczora po późną noc. Pora roku: zima.

Miejsce akcji – miasteczko z rynkiem i licznymi uliczkami, teatr, góra za miastem.

Elementy labiryntu:

Bardzo widoczne w czasie wędrówki chłopca, jego zagubienia pośród poplątanych „ulic podwójnych”, „ulic sobowtórów”, które jawią mu się jako drogi „kłamliwe i zwodne”. Centrum labiryntu stanowi rynek i umiejscowione nieopodal sklepy cynamonowe, do których chłopiec nie może trafić. Zamiast przybliżać się do centrum, coraz bardziej się oddala, zalicza nawet wycieczkę po podmiejskich pagórkach i zaroślach. Dodatkowy dyskomfort dla chłopca stanowi upływający czas i poczucie niespełnionej misji – został wysłany przez rodziców do domu po portfel z pieniędzmi.

Narrator – kilkunastoletni chłopiec, który opowiada wydarzenia jednej nocy; widziane i odczuwane przez siebie w niezwykły, magiczny, baśniowy sposób. Niezwykłość ta polega na wymieszaniu zdarzeń realistycznych, prawdopodobnych z przygodami fantastycznymi, pochodzącymi z wyobraźni, może ze snu chłopca.

Nastroje i uczucia narratora są zmienne i zależą od zdarzeń, które go spotykają, a które wzbogaca swoją bujną, nieprzeciętną wyobraźnią.
Najpierw pojawiają się: uczucie swobody, radości, wolności, chęć włóczenia się nocą po ulubionych ulicach. Później, gdy chłopiec odkrywa, że zabłądził – niepokój, zagubienie, strach, niepewność, poczucie osaczenia. W czasie jazdy dorożką wracają nastroje: beztroski, radości, lekkości, euforii, wesołości. Na moment – po odkryciu rany konia – chłopiec czuje żal, lęk, tkliwość, współczucie, czułość. W finale, w czasie powrotu do miasta (bieg z góry) dominują uczucia: triumfu, zwycięstwa, spełnienia, zadowolenia, lekkości, swobody.

Świat przedstawiony – niezwykły, zmienny, dynamiczny, żywy, ruchliwy, migotliwy, złożony z elementów prawdziwych (ulice, niebo, śnieg), ale przedstawionych za pomocą artystycznych, poetyckich środków wyrazu (porównania, metafory, epitety, personifikacje) oraz wymieszanych wyrazów z różnych dziedzin nauki (astronomia, geografia, fizyka).

Plan przebiegu zdarzeń realistycznych, prawdopodobnych:

  • Wyjście całej rodziny do teatru.
  • Uświadomienie sobie przez ojca braku portfela.
  • Odesłanie chłopca do domu po portfel.
  • Zagubienie się chłopca w labiryncie ulic.
  • Wędrówka we wnętrzu budynku przypominającego gimnazjum.
  • Jazda dorożką przez miasto.

Od momentu wyjścia z teatru elementy realistyczne zostają wzbogacone przez ciąg zdarzeń mało prawdopodobnych życiowo:

  • przeżycia w labiryncie ulic,
  • chęć udziału w nocnej lekcji rysunku,
  • pozostawienie chłopca samego w dorożce,
  • rozmowa z koniem,
  • nocne zbiorowe spacery mieszkańców,
  • zbieranie przez nich gwiazd,
  • nocne spotkanie z kolegami idącymi do szkoły.

Dodatkowa wiedza (niewynikająca bezpośrednio z tekstu)
Opowiadanie chłopca o przeżyciach w jedną z grudniowych nocy jest, prawdopodobnie, artystycznie zapisanym zbiorem wspomnień samego autora Sklepów cynamonowych – Brunona Schulza. Potwierdzają to elementy jego biografii:

  • dzieciństwo spędzone w Drohobyczu – małym, żydowskim miasteczku (dziś na terenie Ukrainy), co potwierdzają nazwy ulic (Podwale, Żupy Solne, Leszniańska) i zarysowana w opowiadaniu topografia miasta,
  • lekcje rysunku, które autor jako dziecko pobierał u profesora Arendta,
  • nauka (później też praca) w drohobyckim gimnazjum,
  • zainteresowania artystyczne Schulza i własna twórczość (litografie, grafiki, rysunki).

 

Sprawdzian!

Najstarsze zachowane labirynty z Egiptu i Etrurii (środkowe Włochy) wznoszono w celu zabezpieczenia królewskich grobowców. Podobne ochronne funkcje – zmylenia złych duchów – przypisywano też zapewne w starożytnej Grecji motywom dekoracyjnym w formie labiryntu, umieszczanym na domach. Przejścia podziemne w pałacu minojskim w Knossos dały zapewne początek wyobrażeniom o legendarnym kreteńskim labiryncie, w którym Tezeusz pokonał Minotaura. W zwycięstwie Tezeusza nad Minotaurem widzi się zazwyczaj symboliczne przedstawienie przynoszącego zbawienie zwycięstwa duchowego nad zwierzęcą stroną ludzkiej natury. Przejście przez ten labirynt symbolizuje bowiem w większości systemów religijnych, jak również w psychologii, powrót do łona, śmierć prowadzącą do ponownych narodzin, odkrycie duchowego środka, trudną drogę wiodącą do samopoznania.
Jack Tresidder Symbole i ich znaczenie

1. Podaj praktyczną funkcję labiryntów budowanych w najstarszych cywilizacjach.

2. Podaj symboliczną funkcję labiryntów greckich.

3. Kto był budowniczym labiryntu w Knossos?
A. Tezeusz.
B. Minos.
C. Minotaur.
D. Dedal.

4. Podaj kilka epitetów określających rzeczownik „labirynt”.

5. Kto zlecał budowanie labiryntów w starożytności?
A. Tylko władcy państw starożytnych.
B. Władcy, kapłani i ludzie bogaci.
C. Kapłani organizujący misteria religijne.
D. Starożytni handlowcy i bankierzy.

6. Jakie znaczenie ukrywa się w przenośni Jana Kochanowskiego użytej w utworze Do fraszek?

Obrałliby się kiedy kto tak pracowity
Żeby z was chciał wyczerpać umysł mój zakryty:
Powiedzcie mu, niech próżno nie frasuje głowy,
Bo się w dziwny Labirynt i błąd wda takowy,
Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne
Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne.

A. Stworzenie utworu wymaga pracowitości porównywalnej z rozszyfrowaniem labiryntu.
B. Zrozumienie tajników umysłu ludzkiego jest równie trudne, co przemierzenie labiryntu.
C. Analiza fraszek poety czarnoleskiego może sprowadzić przeciętnego człowieka na manowce.
D. Analiza utworów poetyckich może się udać za pomocą chwytu podobnego do nici Ariadny.

7. Imię bohaterki jednego z mitów greckich przywołane przez Kochanowskiego posłużyło do utworzenia związku frazeologicznego związanego z labiryntem kreteńskim. Podaj ten związek i objaśnij jego znaczenie.

Odpowiedzi:

1. W starożytności labirynty pełniły funkcję ochronną. Miały zabezpieczać królewskie grobowce
przed rabusiami i intruzami.
2. Zwycięstwo duchowe człowieka nad zwierzęcą częścią własnej natury.
3. D.
4. Labirynt – tajemniczy, zagadkowy, niebezpieczny, zabójczy, dziwny, straszny, przerażający, obłędny, trudny, złożony, skomplikowany, niedostępny, pokrętny, zawiły, zagmatwany, niezdobyty.
5. B.
6. B.
7. Nić Ariadny – otrzymał ją Tezeusz, by nie zgubić się w labiryncie. Dzięki pomocy kreteńskiej królewny Tezeusz trafił do wyjścia po nitce, nie zgubił się w labiryncie, znalazł wyjście.

Zobacz:

Świat jako labirynt w kontekście Ojca Goriot Balzaka

Topos labiryntu. Przedstaw różne ujęcia i funkcje motywu w wybranych utworach.