1.
Co to znaczy, że polszczyzna jest językiem fleksyjnym?
Językom fleksyjnym przeciwstawiamy języki pozycyjne. Polecenia oznacza zatem również, że polszczyzna nie jest językiem pozycyjnym. Ponieważ fleksja to odmiana wyrazów, można wysnuć wniosek, że języki fleksyjne to takie, w których pewne wyrazy podlegają odmianie przez poszczególne kategorie gramatyczne, takie jak przypadki, rodzaje, liczby albo osoby. Tymczasem takiego właśnie – intuicyjnego – wyjaśnienia – należałoby unikać w trakcie udzielania odpowiedzi na egzaminie.
Termin jest po prostu nieco mylący. Chodzi – na dobrą sprawę – o względy składniowe, nie zaś morfologiczne (fleksja jest działem morfologii). W językach fleksyjnych, o funkcji wyrazu w zdaniu decyduje jego końcówka fleksyjna. Rzeczownik o zakończeniu mianownika będzie zatem podmiotem, rzeczownik o innej końcówce fleksyjnej będzie dopełnieniem. Dlatego zrozumiałe dla nas będą takie zdania:
Student interesował się filmem.
Filmem student się interesował
Interesował się filmem student.
Podmiot nie musi być ani pierwszym wyrazem w zdaniu, ani wyrazem bezpośrednio poprzedzającym orzeczenie. A taka prawidłowość charakteryzuje języki pozycyjne, np. język angielski. Tam o funkcji składniowej wyrazu decyduje jego pozycja w zdaniu. Dlatego w językach pozycyjnych szyk (układ wyrazów w zdaniu), jest stały, podczas gdy w językach fleksyjnych jest swobodny.
Na jakich własnościach wyrazów opiera się ich podział na części mowy?
Podział wyrazów na części mowy opiera się przede wszystkim na ich własnościach gramatycznych. Dlatego rozróżniamy
- pięć części mowy odmieniających się (odmiennych):
- czasowniki,
- rzeczowniki,
- przymiotniki,
- liczebniki,
- zaimki
oraz
- pięć części mowy nie odmieniających się (nie odmiennych):
- przysłówki,
- partykuły,
- wykrzykniki,
- spójniki,
- przyimki.
Kryterium podziału
- Kryterium morfologiczne
Części mowy, które podlegają odmianie, mogą być charakteryzowane przez odpowiednie kategorie gramatyczne. Rzeczowniki różnią się więc od przymiotników tym, że mają rodzaj, nie są zaś przez niego odmieniane. Liczebniki mają przypisaną liczbę gramatyczną, podczas gdy pozostałe cztery odmienne części mowy przyjmują formy bądź liczby pojedynczej, bądź liczby mnogiej.
- Kryterium semantyczne
Jednakże dla charakterystyki nie odmieniających się części mowy trzeba przyjąć inne kryteria – gdyż kryterium morfologiczne (zwane także fleksyjnym bądź gramatycznym) okazuje się dla nich po prostu nieadekwatne. Dlatego trzeba sobie pomóc odwołaniem się do znaczenia wyrazów – kryterium semantyczne (znaczeniowe) wskaże nam wyrazy samodzielne lub niesamodzielne znaczeniowo. Samodzielne będą więc przysłówki i wykrzykniki, podczas gdy partykułom przypisze się funkcję modyfikowania znaczenia innych wyrazów.
- Kryterium składniowe
Ostatnim, trzecim kryterium jest kryterium składniowe (zwane też syntaktycznym) – przynależność wyrazu do określanej klasy uzależniamy od funkcji składniowej, czyli roli, jaką ten wyraz może pełnić w zdaniu. Tak najłatwiej odróżnić przyimki od spójników. Przyimki łączą wyrazy, nie zaś zdania składowe.
Jednakże żadne kryterium, w pojedynkę czy rozpatrywane razem z pozostałymi, nie zapewni konsekwentnego wydzielenia bardzo niejednorodnej klasy zaimków – dlatego wyrazy należące do tej grupy trzeba zapamiętać osobno. Zgodnie z ich cechami gramatycznymi uznano je za odmieniające się części mowy, chociaż wyrazy jak, gdzie, kiedy, jakkolwiek, kiedyś, zawsze, nigdy, wszędzie, nigdzie itp. są nieodmienne. A też są zaimkami.
