- Imiesłowy nie są samodzielnymi częściami mowy. Wyróżniamy dziesięć klas części mowy i nie ma wśród nich imiesłowów! Dlatego na podchwytliwe pytanie, jaką częścią mowy jest wyraz dając, nie wolno odpowiadać: to jest imiesłów.
- Imiesłowy są szczególnymi formami czasownika, podobnie jak np. bezokoliczniki, dlatego w rozbiorze gramatycznym zdania powinny być opisywane jako czasowniki w formie imiesłowu.
- Imiesłowy nie mogą być orzeczeniami, gdyż nie odmieniają się przez osoby. Niektóre imiesłowy są nieodmienne (wziąwszy i pisząc), a pozostałe odmieniają się jak przymiotniki – przez przypadki, liczby i rodzaje. Nie można mówić natomiast o odmianie imiesłowów przez takie czasownikowe kategorie jak osoba lub czas.
Dlatego wyróżniamy dwie wielkie grupy imiesłowów:
- imiesłowy przymiotnikowe,
- imiesłowy przysłówkowe.
Imiesłowy przymiotnikowe
Do pierwszej należą takie wyrazy, jak: piorący, czytający, położony, kopnięty, przeczytany, wypity.
- Bardzo przypominają one przymiotniki (odmieniają się jak przymiotniki i podobnie zachowują się w zdaniach).
- W zdaniach stanowią typowe określenia rzeczowników, jako przydawki przymiotne, łączące się z rzeczownikami związkiem zgody, np. czytający chłopiec, kopnięta piłka itp.
- Odmieniają się przez przypadki, rodzaje i liczby. Są więc czasownikami, które się deklinują, nie zaś koniugują!!!
Wewnątrz grupy imiesłowów przymiotnikowych należy wyodrębnić dwie podgrupy:
- imiesłowy przymiotnikowe czynne
- imiesłowy przymiotnikowe bierne
- W wyrażeniu czytający chłopiec imiesłów odnosi się do wykonawcy czynności (czytający znaczy: ten, który czyta). Dlatego imiesłowy zakończone (w zależności od rodzaju gramatycznego) na -ący, -ąca, -ące nazywamy czynnymi. Imiesłowy czynne są „czynne”, gdyż określają tego, kto w zdaniu działa, wykonuje czynność.
- Natomiast kopnięta piłka to piłka, którą ktoś kopnął. Zbudowany most to ten, który ktoś zbudował. Zbita szklanka – to obiekt czynności, czynności zbicia właśnie (przez kogoś). Do tego sprowadza się różnica między imiesłowami czynnymi i biernymi. Te drugie odnoszą się do obiektów czynności, które w jej trakcie pozostają właśnie bierne. Stąd imiesłowy bierne (zakończone na -ny, -na, -ne lub -ty, -ta, -te) współtworzą orzeczenia zdań w stronie biernej – są w nich orzecznikami. Rzeczowniki, określane przez imiesłowy bierne, naprawdę są pasywne.
Imiesłowy przysłówkowe
Czy nazwa jest trafna? Tak, dlatego że wyrazy pisząc, kochając, myśląc, pracując, wyszedłszy, zapomniawszy, przeprosiwszy, zjadłszy są nieodmienne – jak przysłówki.
- Jeśli chodzi o funkcję składniową, informują one nie tylko o danej czynności (wyszedłszy – ktoś wyszedł), lecz także o jej czasie względem czasu innej czynności (wyszedłszy – ktoś wyszedł zanim coś się stało). W ten sposób imiesłowy przejmują zadania okoliczników czasu. Widać to nie tylko na przykładzie podgrupy imiesłowów przysłówkowych uprzednich, zakończonych na -łszy lub -wszy. Nazywają one w zdaniach złożonych czynność właśnie uprzednią względem innej, oznaczonej już w tym samym zdaniu czasownikiem osobowym.
- Druga podgrupa, imiesłowy przysłówkowe współczesne, została nazwana równie klarownie – pisząc oznacza czynność pisania współczesną do innej czynności (czyli równoczesną wobec niej). Trzeba o tym pamiętać – charakterystyczne i częste w polszczyźnie mówionej i pisanej zakończenie -ąc to znak, że mamy do czynienia z imiesłowem współczesnym.
Imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego
Taka konstrukcja pojawia się wtedy, gdy zdanie podrzędne okolicznikowe czasu lub sposobu zastąpimy równoznaczną mu konstrukcją z imiesłowem uprzednim lub współczesnym. Wybór typu imiesłowu zależy od znaczenia zdania. Porównajmy przykłady:
Idąc do szkoły, Janek rozmawiał z koleżanką.
Napisawszy wypracowanie, Ania zadzwoniła do Kasi.
To zdania poprawne. W każdym z nich zachowano dwie zasady poprawnego użycia imiesłowowych równoważników zdania.
- Po pierwsze, w takich zdaniach złożonych obowiązuje zasada tożsamości podmiotu. Podmiot nadrzędnego zdania składowego i domyślny podmiot równoważnika muszą być takie same.
Janek szedł do szkoły i Janek rozmawiał z koleżanką.
Ania napisała wypracowanie i Ania zadzwoniła do Kasi.
Co innego natomiast wynika ze zdania:
Mając dziesięć lat, rodzice kupili mu rower. No właśnie! To on miał dziesięć lat, nie rodzice – podmioty nie są tożsame.
- Druga zasada dotyczy odpowiedniej relacji między dwiema czynnościami: między czynnością wyrażoną w zdaniu nadrzędnym a czynnością równoważnika.
Tu wszystko zależy od typu imiesłowu. W pierwszym zdaniu powiedziano, że Janek jednocześnie szedł i rozmawiał. To możliwe – w celu uwypuklenia równoczesności obu tych czynności wykorzystano imiesłów współczesny, który zastępuje zdanie czasowe: kiedy Janek szedł do szkoły. Natomiast w zdaniu drugim imiesłów przysłówkowy uprzedni sygnalizuje, że Ania najpierw napisała wypracowanie, a później zadzwoniła do Kasi.
Zapamiętaj!
- Od czasowników dokonanych (przeczytać, odwiedzić, znaleźć) można utworzyć
- imiesłowy przymiotnikowe bierne (przeczytany, odwiedzony, znaleziony) i
- imiesłowy przysłówkowe uprzednie.
- Od czasowników niedokonanych (czytać, odwiedzać, szukać) można utworzyć oba typy imiesłowów przymiotnikowych:
- imiesłowy przymiotnikowe bierne (czytany, odwiedzan, szukan)
- imiesłowy przymiotnikowe czynne (czytający, odwiedzający, szukający)
- imiesłowy przysłówkowe współczesne (czytając, odwiedzając, szukając).
Pisownia imiesłowów
W zasadzie najtrudniejszym zagadnieniem polskiej ortografii jest łączna bądź rozdzielna pisownia imiesłowów przymiotnikowych z partykułą przeczącą nie.
- Imiesłowy przysłówkowe nie sprawiają tu żadnych kłopotów, gdyż piszemy je z tą partykułą nie zawsze rozdzielnie (nie czytając).
- Natomiast z imiesłowami przymiotnikowymi różnie bywa. Podczas dyktanda – w razie wątpliwości należy napisać rozdzielnie, osobno! Prawdopodobieństwo trafienia na imiesłów o znaczeniu bardziej przymiotnikowym niż czasownikowym jest niewielkie. Podręcznikowy przykład: niepalący – to osoba, która nie pali papierosów w ogóle; nie palący zaś to ten, który nie pali w tej chwili. A parking, którego nikt nie pilnuje? To parking nie strzeżony – rozdzielnie! A teren, na którym nie ma budynków – to teren nie zabudowany!
- Również trzeba rozróżniać cechy stałe (przymiotnikowe -piszemy razem) od niestałych (czasownikowych – wówczas piszemy rozdzielnie). Tymczasem wydaje się to niełatwe, może więc lepiej przyjąć tak: jeśli pomiędzy nie i imiesłów można wstawić wyraz jest, a całe wyrażenie nie zmieni wówczas sensu, należy pisać rozdzielnie.
Zobacz: