6.
Co jest charakterystyczne w odmianie wyrazów: książę, brat, dziecko?
Odpowiedź przyniesie deklinacja:
| Odmiana rzeczownika: „książę”, „brat”, „dziecko” |
||||||
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | |||||
| M. | książę | brat | dziecko | książęta | bracia | dzieci |
| D. | księcia | brata | dziecka | książąt | braci | dzieci |
| C. | księciu | bratu | dziecku | książętom | braciom | dzieciom |
| B. | księcia | brata | dziecko | książęta | braci | dzieci |
| N. | księciem | bratem | dzieckiem | książętami | braćmi | dziećmi |
| MSC. | o księciu | o bracie | o dziecku | o książętach | o braciach | o dzieciach |
| W. | książę! | bracie! |
dziecko! | książęta! | bracia! | dzieci! |
Charakterystyczna jest różnica między formami liczby pojedynczej a formami liczby mnogiej. Występuje ona w odmianie każdego z tych trzech wyrazów. Nie poświadcza jej natomiast deklinacja typowych rzeczowników, takich jak kot, tapczan czy okno.
Aby zrozumieć istotę tej różnicy, należy znać pojęcia: temat fleksyjny oraz końcówka fleksyjna. Niebezpieczne jest zwłaszcza podobieństwo pierwszego z nich do terminu ze słowotwórstwa.
- Temat fleksyjny to ta część wyrazu, która – wyjąwszy oboczności fonetyczne – nie zmienia się w trakcie jego odmiany.
- Końcówka fleksyjna natomiast jest tą częścią, która w odmianie właśnie się zmienia.
Teraz więc możemy stwierdzić, że dla każdego z powyższych rzeczowników temat fleksyjny liczby pojedynczej różni się od tematu fleksyjnego liczby mnogiej.
- Najwyraźniej widać to w deklinacji rzeczownika dziecko. W liczbie pojedynczej temat ma postać dzieck-, w liczbie mnogiej zaś: dzieć-. W innych polskich rzeczownikach nie znaleźlibyśmy takiego „znikającego k”.
- Rzeczownik brat ma także inny temat fleksyjny w każdej z liczb; brat- i brać-. Ta różnica jest uwarunkowana historycznie. W liczbie mnogiej regularnymi – dla polszczyzny współczesnej – byłyby nie używane formy oparte na temacie brat-: bratowie, bratów itd.
- Bardziej skomplikowana jest deklinacja rzeczownika książę. W liczbie mnogiej pojawia się nowy temat fleksyjny książęt-, z dodanym t, ale w samej liczbie pojedynczej obserwujemy również bardzo rzadkie zjawisko – dwa różne tematy: książ- i księć-.
Zobacz:
5. Na czym polegają osobliwości w odmianie wyrazów: ręka, oko, ucho?
7. Co jest nietypowe w odmianie rzeczowników: liceum, pieszy, mężczyzna?