Tadeusz Różewicz (1921-2014) poeta, dramatopisarz, prozaik, w czasie okupacji pracował fizycznie, walczył w partyzantce AK w latach 1943-44, współpracował z prasą konspiracyjną.
Już pierwszy jego tom poetycki Niepokój (1947) zwrócił uwagę swą odmiennością na tle ówczesnej literatury. Wstrząs przeżyli nie tylko krytycy, ale też wielu poetów, którzy pod wpływem Różewicza zmienili sposób pisania. Zrobił to np. poeta trzech pokoleń – Leopold Staff, widać wyraźnie poruszony tą poezją.
Inne ważne wiersze
- Warkoczyk
- Jak dobrze
- List do ludożerców
- Tom Matka odchodzi uhonorowany Nagrodą Literacką Nike
Ważne dramaty
- Kartoteka i Kartoteka rozrzucona
- Białe małżeństwo
- Pułapka
- Na czworakach
- Stara kobieta wysiaduje
- Do piachu
Z Tadeuszem Różewiczem skojarz:
- Wojenną przeszłość – walczył w partyzantce, doświadczył dramatu wojny, w partyzantce stracił też jednego z braci, widział śmierć wielu ludzi, dlatego doświadczenie wojenne odbiło się na jego twórczości.
- Przekonanie, że cywilizacja przeżywa kryzys – podczas wojny zdewaluowały się największe wartości, skompromitowały się także cywilizacja, literatura, sztuka, bezsilne wobec zbrodni ludobójstwa.
- Przekonanie o kryzysie języka poetyckiego – nie można pięknymi, gładkimi słowami opisać tych nieludzkich rzeczy, które wydarzyły się podczas wojny.
- Wiersz biały – bezrymowy i ascetyczne podejście do poezji – jego wiersze nie obfitują w wyszukane środki stylistyczne, unikają patosu, o strasznych rzeczach mówią wprost, jakby okaleczonym, niepoetyckim językiem.
- Nagrodę Literacką NIKE sprzed kilku lat za tom Matka odchodzi.
- Dramat i teatr – Różewicz jest nie tylko poetą, ale też uznanym na świecie nowatorskim dramaturgiem, operującym groteską, absurdem, napisał m.in. Kartotekę, jego sztuki cały czas są z powodzeniem wystawiane.
Najważniejsze wiersze poety
Oblicze ojczyzny
Rodzaj liryki
Wiersz należy do liryki refleksyjno-patriotycznej.
Tytuł wiersza
Oblicze – charakter czegoś (np. oblicze kraju, oblicze społeczeństwa).
Słownikowa definicja ojczyzny:
Ojczyzna – kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem lub z którym jest związany więzią narodową.
Twoja definicja ojczyzny:
Ojczyzna – mój region, miejsce, w którym mieszkam, moja rodzina, dom.
Postać mówiąca w wierszu
Nie ujawnia się bezpośrednio – nie mówi o sobie wprost, ale przedstawia dwa pojęcia ojczyzny i je objaśnia.
Poetyckie definicje ojczyzny
Postać mówiąca w wierszu wyróżnia dwa oblicza (rodzaje) ojczyzny:
- małą najbliższą ojczyznę, czyli krainę dzieciństwa,
- ojczyznę trudniejszą – bolesną, krwawiącą, dorosłą.
Ojczyzna bolesna
To na przykład miejsca, w których ginęli ludzie w obronie ojczyzny: Westerplatte, gdzie zginęli pierwsi obrońcy ojczyzny w 1939 r., Warszawa, za którą walczyli i ginęli młodzi ludzie w powstaniu warszawskim, Monte Cassino, które zdobyte zostało dzięki ofierze polskich żołnierzy oraz wszystkie miejsca pamięci narodowej.
Nastrój wiersza
Większy fragment wiersza, przedstawiający ojczyznę rozumianą jako dom, tworzy ciepły, pogodny nastrój. Element niepokoju, a nawet tragizmu, wprowadzają końcowe wersy, w których poeta mówi o bolesnym i krwawiącym obliczu ojczyzny.
Przesłanie wiersza
W dzieciństwie całą ojczyzną jest dom rodzinny: mama, tata. Im człowiek starszy, tym ojczyzna zatacza szersze kręgi. Staje się nią dom, w którym się mieszka, ulica, miejsce zamieszkania – wieś, miejscowość, miasto, okolice – lasy, pola, parki i przyroda – kwiaty, zioła, drzewa. Ojczyzna w oczach dziecka jest radosna, pachnąca i bliska. Ale później pojawiają się obowiązki i coraz trudniejsze skojarzenia. Chłopcy muszą dla ojczyzny odbyć służbę wojskową, dla ojczyzny trzeba się uczyć i pracować, dla ojczyzny trzeba brać udział w wyborach i współuczestniczyć w polityce. A czasem trzeba nawet podjąć walkę o nią. Gdy na wojnie giną nasi bliscy, wtedy ojczyzna najbardziej rani i boli.
Środki poetyckie
Bardzo oszczędnie użyte środki poetyckie. Występują:
- Epitety przymiotnikowe: „mała najbliższa ojczyzna”, „pierwsza miłość”.
- Epitety rzeczownikowe: „kraj dzieciństwa”, „miejsce urodzenia”.
- Przenośnie:
- personifikacja (uosobienie): „ojczyzna się śmieje”.
- ożywienie (animizacja): ojczyzna „rośnie, krwawi, boli”.
- Związek frazeologiczny: „na wyciągnięcie ręki” – blisko.
- Omówienie (peryfraza) – środek poetycki polegający na zastąpieniu nazwy jakiegoś zjawiska przez jego opisanie, często o metaforycznym charakterze, przedstawienie obrazowe.
Utwór Oblicze ojczyzny jest właściwie jedną wielką peryfrazą. Padają kolejne pojęcia definiujące ojczyznę.
Rymy
Brak rymów! Taki bezrymowy utwór nazywa się wierszem białym.
Ocalony
Sytuację mówiącego w wierszu opisuje zdanie:
Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź.
Jest ono najważniejsze, bo stanowi pierwszą i ostatnią strofę. Trudno wyczuć w tych słowach radość. Raczej znać niepokój. Mówiący w wierszu czuje się zagubiony, przeżył dramatyczne doświadczenie, które jest zapewne doświadczeniem piekła wojny, zagłady, obozów:
widziałem:
furgony porąbanych ludzi
którzy nie zostaną zbawieni.
Mówiący w wierszu żyje w świecie, w którym zniknęły wartości moralne:
Pojęcia są tylko wyrazami:
cnota i występek
prawda i kłamstwo
piękno i brzydota
męstwo i tchórzostwo.
Jednako waży cnota i występek.
Dlatego poszukuje nauczyciela i mistrza. Używa metaforyki biblijnej:
Szukam nauczyciela i mistrza
niech przywróci mi wzrok słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech oddzieli światło od ciemności.
Motyw oddzielania światła od ciemności oraz nazywania rzeczy i pojęć to nawiązanie do Księgi Rodzaju, do biblijnej sceny stworzenia świata. Zdefiniowanie świata na nowo, przywrócenie wartości to postulat konieczny w powojennym świecie, w którym nie istnieją już żadne zasady.
Wiersz pochodzi z tomu Niepokój wydanego w 1947 r. To przykład wiersza, w którym rany wojenne są jeszcze świeże, obwieszcza się kryzys moralny, kryzys wartości. Nie ma mistrzów i autorytetów, ale optymistyczne jest to, że jeszcze się ich szuka.
Utwór jest dramatycznym wołaniem, pozbawionym jednak skomplikowanych środków poetyckich. To przykład „poezji ściśniętego gardła”, wiersza o oszczędnej formie, pozbawionego rymów, epitetów, metafor. Zastępują je mocne określenia, oddające ogrom zbrodni („furgony porąbanych ludzi” czy obrazowe porównanie „człowieka tak się zabija jak zwierzę”). Budowę wiersza można określić jako klamrową. Pierwsza strofa jest identyczna z ostatnią.
Tadeusz Różewicz jako dramaturg
Tadeusz Różewicz jest uznanym poetą. Oprócz tego jest dramaturgiem-nowatorem. Piętno poezji ujawnia się zresztą w jego dramacie. Sam często mówi o teatrze „realistycznym i poetyckim” – bo inspiracją wielu jego utworów stała się poezja.
Oto zestaw dokonań Różewicza jako dramaturga:
- Kartoteka – debiut (1959).
- Stara kobieta wysiaduje – całość problematyki przemijania, praw życia bolesnych i wzniosłych, codzienność i filozofia starości.
- Świadkowie albo nasza mała stabilizacja – poemat w 3 częściach – (słowa autora). To obraz obojętności współczesnych wobec siebie. To egoizm, biernośc – mała stabilizacja ludzkości.
- Przyrost naturalny – podtytuł: „Biografia sztuki teatralnej”. Rzecz o koncepcji teatru, o jego zewnętrzności i teatrze „wewnętrznym”, czyli – teatr, którego materią ma być wnętrze człowieka.
Inne utwory dramatyczne Różewicza: Akt przerywany, Grupa Laokoona, Wyszedł z domu, Do piachu, Białe małżeństwo itd.
Zobacz: