Bruno Schulz (1892-1942), prozaik, grafik, krytyk literacki. Jego życie i twórczość związane były z rodzinnym Drohobyczem, który stał się inspiracją dla prac pisarza. Choć zbiór dzieł Schulza jest ograniczony, z całą pewnością można stwierdzić, że jest to jedna z najciekawszych postaci literatury polskiej. Stworzył swój własny, wyjątkowo oryginalny sposób pisania (i rysowania), kreowania świata i rzeczywistości na sposób oniryczny, nasycony lękami, fobiami i kompleksami. Niestety, większość jego prac została zniszczona w czasie II wojny światowej.
Biografia
Życie pisarza może wydawać się na pierwszy rzut oka dosyć nudne. Prawie całe spędził w Drohobyczu, gdzie urodził się 12 lipca 1892 roku. Jednak to, co istotne zarówno dla istnienia, jak i twórczości Schulza, działo się w jego głowie, a ślady po przemyśleniach, lękach i fascynacjach znaleźć można w listach pisarza do przyjaciół. Pochodził z drobnomieszczańskiej polskojęzycznej rodziny żydowskiej. Z rodzinnym miastem był niesłychanie silnie związany emocjonalnie, dłuższe przebywanie poza nim męczyło go. W 1910 roku Schulz zdał maturę z wyróżnieniem. Niestety, jego rodzina bardzo zbiedniała i musiała opuścić zamieszkiwany dotąd dom. Wtedy też Schulz podjął studia na Politechnice Lwowskiej (architekturę), których nie skończył i w 1913 roku wrócił do Drohobycza.
Po wybuchu I wojny światowej wraz z rodziną wyjechał do Wiednia, gdzie rozpoczął kilkumiesięczne studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych. Po ich przerwaniu, chory na serce i płuca, wrócił do rodzinnego miasta i zaczął na własną rękę się kształcić. Malował, czytał (szczególnie niemiecki ekspresjonizm – niemiecki znał od dzieciństwa), poznawał dzieła dotyczące psychoanalizy. Wtedy powstały pierwsze cykle jego rysunków, już naznaczone podstawową fobią artysty.
Xsięga bałwochwalcza to czarno-białe rysunki, w których dominuje tematyka masochistyczna – brzydcy, mali, pokraczni mężczyźni jako niewolnicy ogromnych dominujących kobiet. Tego typu sposób patrzenia na stosunki damsko-męskie będzie zawsze obecny w twórczości Schulza. Choć przez kilka lat związany był z kobietą, ich relacja opierała się głównie na korespondencji i po kilku latach narzeczeństwa związek się rozpadł.
Od 1924 roku Schulz pracował jako nauczyciel rysunku w szkołach w Drohobyczu. W 1928 roku otrzymał status nauczyciela stałego, rozpoczął też karierę literacką. Podróżował m.in. do Paryża i Sztokholmu. Warto podkreślić, że pierwsze szkice i obrazy zawarte później w Sklepach cynamonowych powstały podczas korespondencji między pisarzem a jego przyjaciółką i muzą Deborą Vogel, która z kolei pokazała je Zofii Nałkowskiej. Ta ostatnia miała ogromny wpływ na to, że opowiadanie Brunona Schulza zostało opublikowane. Z Nałkowską Schulz bardzo się zaprzyjaźnił. Ich długa i piękna korespondencja trwała aż do śmierci pisarza.
Gdy wybuchła II wojna światowa, Schulz pozostał na nauczycielskim stanowisku, dorabiał jako rysownik i portrecista. W 1941 roku, po wkroczeniu Niemców do Drohobycza, został przesiedlony do getta. Był tam zatrudniany przy różnych pracach malarskich, porządkował swe zbiory. Warszawscy przyjaciele, na czele z Zofią Nałkowską, przygotowywali jego ucieczkę. Dzień przed planowaną akcją, 19 listopada, został zastrzelony na ulicy getta w czasie pogromu Żydów. Jeden z przyjaciół pochował jego ciało na nieistniejącym już cmentarzu żydowskim.
Choć Schulz żył i tworzył w odosobnieniu, z dala od tętniących życiem ośrodków literackich, pozostawał w kontakcie listowym z wieloma wybitnymi twórcami, m.in. z Witoldem Gombrowiczem, wspomnianą już Zofią Nałkowską, Marią Kuncewiczową, Stanisławem Ignacym Witkiewiczem.
Twórczość
Pierwsze opowiadanie Bruno Schulza, Noc lipcowa, powstało w 1928 roku. Sklepy cynamonowe wydane zostały dzięki staraniom Zofii Nałkowskiej w 1933 roku, lecz powstawały długo, głównie w listach do lwowskiej pisarki Debory Vogel. Utwór dzięki niezwykłemu sposobowi kreowania rzeczywistości, nawiązującego w swej poetyce do dzieł surrealistycznych, przyniósł Schulzowi popularność. Nałkowska wprowadziła pisarza w środowisko literackie. Na łamach Wiadomości Literackich, Tygodnika Ilustrowanego, Skamandra i Pionu drukował recenzje i szkice teoretycznoliterackie, omawiał twórczość współczesnych sobie pisarzy. Zaprzyjaźniony z Gombrowiczem, stworzył bardzo cenioną przez pisarza recenzję Ferdydurke. W recenzjach skupiał się nie na strukturze utworów, lecz na charakterach bohaterów, ich przeżyciach, osobowości, sposobie osadzenia w świecie. Ważnym tekstem publicystyczno-literackim jest szkic Mityzacja rzeczywistości.
Napisał także opowiadania Wiosna, Jesień, Republika marzeń. Pracował też nad nigdy nieukończoną powieścią Mesjasz, która miała opowiadać o zstąpieniu Odkupiciela do Drohobycza. W 1937 roku stworzył jedyne opowiadanie po niemiecku, Heimkehr, które wysłał Tomaszowi Mannowi. Między pisarzami rozpoczęła się korespondencja trwająca aż do wybuchu wojny. W 1937 roku wydał też swą ostatnią książkę, Sanatorium Pod Klepsydrą. Ostatnimi opublikowanymi w prasie opowiadaniami są Kometa i Ojczyzna (1938). To, co zachowało się z twórczości Schulza, to trzydzieści tekstów, które łączy poetyka, sposób przedstawiania świata, przeżywania go.
Opowiadania Schulza to literacko przetworzone wspomnienia z dzieciństwa i Drohobycza, którym pisarz nadał uniwersalną, archetypiczną perspektywę. Schulz sam robił ilustracje i projekty okładek do swoich utworów. Jego literatura i grafika wzajemnie się uzupełniają i komentują. Po Schulzu został także zbiór listów do przyjaciół, niestety wiele z tych cennych pamiątek znikło w czasie wojny.
Najważniejsze dzieła:
Sklepy cynamonowe (1933)
To debiutancki zbiór opowiadań zapowiadający charakterystyczny dla całej jego twórczości wyjątkowy styl poetycki. Piętnaście opowiadań połączonych jest wspólnymi elementami świata przedstawionego. Miejscem wydarzeń jest do złudzenia przypominające Drohobycz galicyjskie żydowskie miasteczko, wraz z punktem centralnym – znajdującym się przy rynku sklepem bławatnym ojca. W opowiadaniach dominuje temat inicjacji, odkrywania zmysłowych i metafizycznych aspektów życia, tajemnicy narodzin i śmierci, fascynacji osobą ojca, strachu przed kobietami. Można uznać, że Sklepy cynamonowe to zbiór opowiadań opartych na wątkach autobiograficznych, a wnikanie we wspomnienia i mityzacja rzeczywistości jest jak poszukiwanie mitu początku istnienia. Mityzacji towarzyszy nawiązywanie do wątków biblijnych i antycznych. Często pojawia się motyw Księgi (np. w Traktacie o manekinach albo wtórej Księdze Rodzaqju). Świat przedstawiony w opowiadaniach Schulza oparty jest na poetyce onirycznej, wykorzystującej dziwną logikę snu, operujący wieloznacznością i fantastyką.
Sanatorium Pod Klepsydrą (1937)
Zbiór opowiadań, a jednocześnie ostatnia wydana za życia pisarza książka, utrzymana w charakterystycznej dla twórczości Schulza poetyce snu, tajemniczości, surrealizmu. Pisana prozą poetycką stała się dla Wojciecha Hasa inspiracją do wspaniałej adaptacji filmowej. Można powiedzieć, że zbiór ten jest kontynuacją Sklepów cynamonowych: wprowadzona jest mityzacja rzeczywistości, te same elementy świata przedstawionego. Również miejscem akcji jest małe galicyjskie miasteczko i sklep ojca, powtarzają się główne postaci. Ukazaniu zjawiska przemijania towarzyszy w utworze nawiązanie do naturalnego, kosmicznego cyklu pór roku. Znów istotne są nawiązania biblijne i mityczne (zejście do krainy zmarłych, wędrówka, Księga).
Zapamiętaj utwory
- Noc lipcowa (1928) – pierwsze opowiadanie Bruno Schulza, nawiązujące już w poetyce do jego twórczości.
- Sklepy cynamonowe (1933) najważniejszy zbiór opowiadań Schulza, kreujący oniryczną wizję rzeczywistości, oparty na silnie zmityzowanych i poetyckich wątkach autobiograficznych.
- Twórczość publicystyczna, krytyka literacka, z czego najważniejsza jest recenzja Ferdydurke Witolda Gombrowicza.
- Opowiadania Wiosna, Jesień, Republika marzeń – utrzymane w charakterystycznej dla Schulza poetyce.
- Sanatorium Pod Klepsydrą (1937) – kolejny, ostatni zbiór opowiadań, kontynuacja wizji poetyckiej Sklepów cynamonowych.
Miejsce
- Drohobycz – małe miasteczko galicyjskie, gdzie Bruno Schulz się urodził, dorastał, tworzył, pracował. Nawet gdy zdobył uznanie i popularność nie myślał o wyprowadzeniu się z Drohobycza, który był więcej niż domem. Był miejscem mitycznego dzieciństwa, pojawiającym się w całej twórczości Schulza.
Ludzie
Najważniejsze dla Schulza osoby to z pewnością te, które opisał w swych opowiadaniach, a wśród nich czołowe miejsce zajmuje Ojciec, kupiec bławatny, właściciel sklepu, niedościgniony wzór i jednocześnie postrach chłopaka.
- Zofia Nałkowska – pisarka, wieloletnia przyjaciółka Schulza. Pomogła mu opublikować Sklepy cynamonowe, wprowadziła go do środowiska literatów. Korespondowali do końca życia pisarza. To ona była inicjatorką planu ucieczki Schulza z getta w Drohobyczu.
- Debora Vogel – poetka lwowska, wieloletnia przyjaciółka i muza Schulza. To właśnie w listach do niej pisarz otworzył się i zaczął tworzyć obrazy i fragmenty Sklepów cynamonowych.
Jego 5 minut
Choć pozostałość po twórczości Schulza jest bardzo ograniczona, to jest on jednym z najbardziej znanych na świecie polskich pisarzy współczesnych (obok Witkacego i Gombrowicza). Jego popularność i szacunek, szczególnie w środowisku literackim, zaczęła się wraz z publikacją Sklepów cynamonowych. Rok Schulzowski umocnił pozycję pisarza w literaturze polskiej i światowej.
Zapamiętaj o Schulzu
- Mityzacja rzeczywistości to swoista cecha prozy Schulza omówiona przez niego samego w osobnym artykule. Chodzi o to, że o zwykłych, mających swe proste wytłumaczenie zjawiskach opowiada się, jakby były one czymś tajemniczym i mitycznym. Rzeczywistość jest pokazywana jakby przez pryzmat snu, co najlepiej obrazuje czas – niekonkretny, zamazujący się, niekiedy zatrzymany, niekiedy – gwałtownie pędzący.
- Kobiety w malarskiej twórczości Schulza podobnie jak w jego prozie są demoniczne i fascynujące. Dominują nad mężczyznami, czego symbolem bywają części ich garderoby – pantofel i czarne pończochy.
Zobacz:
Problematyka i nowatorstwo Sklepów cynamonowych Brunona Schulza
Na czym polega mityzacja świata w Sklepach cynamonowych Bruno Schulza
Problematyka i nowatorstwo Sklepów cynamonowych Brunona Schulza