Wymień najsłynniejsze antyczne prądy filozoficzne

1. Początki: filozofowie przyrody

Do wyjaśnienia podstawowych zagadnień natury przestała wystarczać świadomość mitologiczna. Człowiek zaczął więc poszukiwać innych dróg rozumowania. Pierwsze pytanie filozofii wiązało się z tak zwanym poszukiwaniem arche, czyli początku – elementu, który zapoczątkowuje kolejne zdarzenia. Pytanie brzmiało zaś następująco:

Z czego i jak powstał świat?

• Tales z Miletu (VII-VI w. p.n.e.)

  znany także z lekcji matematyki, doszedł do wniosku, że skoro dostęp do wody to warunek konieczny istnienia wszelkich form życia, sama zaś woda może przekształcać się w gaz (para) i ciało stałe (lód) – to niewątpliwie woda właśnie jest początkiem i zasadą wszechrzeczy, prasubstancją, z której wszystko powstało.

• Anaksymander z Miletu (610 – ok. 547 r. p.n.e.)

  uczeń Talesa, uznał, że arche to nie jakiś konkretny żywioł, tylko nieokreślona materia, pozbawiona cech – apejron. Z niego to wyłoniły się następnie rozmaite przeciwieństwa – jak ciepło i zimno, które są zasadą świata.

• Heraklit z Efezu (ok. 544-480 r. p.n.e.)

  za arche uznał ogień, którego różnymi postaciami są trzy pozostałe żywioły (powietrze, woda i ziemia). Świat natomiast cechuje się dlań ciągłą zmiennością – wszystko płynie, „panta rhei”. Jego filozofię ciągłego ruchu i zmiany odzwierciedlają słowa: „Nie da się dwa razy wejść do tej samej rzeki”. Tylko podstawowy składnik świata – ogień – jest stały, trwa wiecznie. Za pomocą rozumu można, wedle Heraklita, poznać tę ukrytą harmonię. Zmysły są natomiast zawodne.

 

2. Związek Pitagorejski

To nie tylko szkoła filozoficzna, ale także bractwo religijne. Założył je już w VI w. p.n.e. Pitagoras (ok. 580-500 r. p.n.e.), zainteresowany również matematyką. Pitagorejczycy starali się o doskonałość duchową, stosując medytacje i rozmaite praktyki; byli wegetarianami. Szukali w świecie matematycznej i muzycznej harmonii, której istnienie starali się udowodnić naukowo. Wierzyli w wędrówkę dusz – metempsychozę.

3. Sofiści

Tym mianem określa się nie tyle szkołę filozoficzną, ile zawodowych „nauczycieli mądrości”. Zadaniem, jakie przed sobą stawiali, było wychowanie światłych i mądrych obywateli, polityków o wysoko rozwiniętej zdolności logicznego rozumowania, posiadających umiejętność walki słownej. Że zaś sztuka dyskusji wymaga czasem stosowania nieczystych chwytów, sofiści, tak jak dzisiejsi fachowcy od psychologii społecznej, uczyli manipulowania poglądami, sprytnego udowadniania twierdzeń fałszywych – techniki takie do dziś noszą nazwę sofizmatów. Najsłynniejsi sofiści to Gorgiasz i Hippiasz.

Uwaga! Dzisiaj sofiści to ludzie, którzy świadomie posługują się fałszywymi przesłankami, dowodzą nieprawdziwych tez za pomocą fałszywych argumentów.

4. Cynicy

Za swym mistrzem, Antystenesem (444-368 r. p.n.e.), uważali, że jedynym dobrem dającym szczęście jest cnota, rozumiana jako pełne panowanie nad sobą. Reszta to dobra pozorne. Odrzucali więc system państwowy, konwencje kulturowe, majątek. Cynicy uważali, że człowiek winien zadowolić się niezbędnym do życia minimum. Żadnych zbytków, cennych przedmiotów, dóbr czy władzy. Nie przynoszą one szczęścia, najwyżej ciągły strach przed utratą.

Do skrajności doprowadził te poglądy słynny Diogenes z Synopy, gdy zamieszkał w… beczce. (Stąd cyników nazywano filozofami z beczki). Wyrzekł się nawet kubka, uznawszy, że do picia wystarczą dłonie.

Uwaga! Dziś cynizm to pojęcie nieco inne, zabarwione negatywnie – cynik to ktoś obojętny na sprawy innych, wręcz ironicznie nastawiony do ludzkich cierpień, lekceważący autorytety, pogardzający uznawanymi wartościami.

5. Stoicy

Dla nich miarą wartości człowieka jest to, czy żyje w zgodzie ze swoim rozumem. To dla stoików prawdziwa i jedyna cnota. Zalecali zachowanie wewnętrznej równowagi, spokoju ducha, osiągnięcie stanu beznamiętności, określanego jako apátheia (od niego pochodzi dzisiejsza apatia), czyli owego stoickiego spokoju, polegającego na nieuleganiu żadnym skrajnym emocjom.

Twórcą stoicyzmu był Zenon z Kition (336-264 r. p.n.e.). Później poglądy te zrobiły dużą karierę w Rzymie, stając się tam głównym nurtem filozofii, reprezentowanym przez Epikteta, Senekę i mądrego cesarza Marka Aureliusza.Sam Seneka popełnił samobójstwo, które stoicy dopuszczali jako wyjście z sytuacji, gdy trudy życia są już nie do zniesienia.

Uwaga! Stoik to ktoś, kto nie poddaje się emocjom, żyje zgodnie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających, a w zamian osiąga szczęście. Stąd właśnie o ludziach, którzy spokojnie i z kamienną twarzą przyjmują ciosy i dary losu, mówimy, że cechuje ich stoicki spokój.

6. Epikurejczycy

To naśladowcy Epikura (341-270 r. p.n.e.), który za dostateczny warunek szczęścia i największą przyjemność uważał stan tzw. ataraksji, czyli braku cierpień i trosk, za główne źródło cierpienia natomiast – przesądy i obawy, takie jak strach przed bogami i śmiercią. Należy korzystać z radości, bo życie jest jedno. Śmierć niesie kres ciała i duszy. Nie znaczy to, że trzeba zaspokajać wszelkie pragnienia – mamy się kierować rozumem.

Filozofia epikurejska, rozpowszechniona przez Lukrecjusza, zrobiła również karierę w Rzymie. W języku potocznym termin epikureizm utożsamia się z dążeniem do nieograniczonego korzystania z uciech życiowych.

Dopiero późniejsi epikurejczycy zaczęli głosić dążenie do pełnego używania życia, uciech, rozpusty i hedonizmu. Epikur tego nie głosił, choć mówiono o nim, że był obżartuchem i wrogiem szczytnych ideałów, zniewieściałym rozpustnikiem… Ale może to tylko opinie wrogów filozofii Epikura.

Uwaga! Epikureizm dzisiaj to postawa polegająca na dążeniu do niczym nieskrępowanego używania życia; lubowanie się w życiu wygodnym.

7. Sokrates

Sokrates (469-399 r. p.n.e.) nie był bynajmniej demokratą – uważał, że nie wszystkim dana jest mądrość, cnota – a co za tym idzie, prawo do rządzenia. Nie był też piękny – nie przykładał ponoć wagi do stroju ani do przesadnej czystości. (Sokrates, świeżo umyty i z podeszwami na nogach, a to mu się rzadko zdarzało – zaznaczy Platon w Uczcie). Wędrował ulicami miast, wdawał się w dyskusje z ludźmi, którym błyskawicznie udowadniał… głupotę i niewiedzę – mógł być denerwujący. Szybko zdobył sobie wrogów, zwłaszcza wśród sofistów. Ale też i rzesze wielbicieli, uczniów gromadziły się wokół niego… Łatwo więc oskarżono go o deprawację młodzieży, szybko skazano na śmierć. Nie przyjął szansy ucieczki – z godnością wypił podaną cykutę…

Niewiedza sokratejska: „jedno wiem, że nic nie wiem”. Jeśli założę taki stan niewiedzy i nie będę ufał uznanym prawdom – dopiero z tego punktu mogę zacząć poszukiwania prawdy, cnoty, dobra.

Środkiem poznania była, według niego, metoda rozmowy, złożonej z dwóch części.

• Część pierwsza polegała na zbijaniu argumentów rozmowy (metoda elenktyczna). Wiąże się z nią tzw. ironia sokratejska. Ironia sokratejska: metoda, którą filozof stosował przy dialogu. Pozornie zgadzał się z rozmówcą, uznawał jego mądrość, po czym w toku dyskusji kompromitował jego tezy. Wykazywał w ten sposób złudność dotychczasowej wiedzy.

• Druga część rozmowy polegała na zbudowaniu nowego pojęcia. To metoda majeutyczna (położnicza): nauczanie ma być wspólnym dochodzeniem do prawdy. Nauczyciel swoimi pytaniami doprowadza do narodzin wiedzy, wspomaga wydobycie myśli mądrych z umysłu swojego ucznia.

Jako pierwszy uznał Sokrates istnienie stałej i bezwzględnej prawdy oraz bezwzględnego dobra. Za najwyższe dobro człowieka uważał cnotę moralną. Warunkiem dostatecznym cnoty jest, jego zdaniem, wiedza etyczna, a wszelkie zło pochodzi z nieświadomości. Nigdy niczego nie napisał. Metody Sokratesa znamy dzięki jego uczniom.

Uwaga! Poznaj sam siebie. To nakazuje filozof, którego wyrocznia delficka nazwała najmądrzejszym człowiekiem Grecji. Nawet filozofię do V w. p.n.e. nazywa się okresem przedsokratejskim.

Przedstaw poglądy Sokratesa

8. Platon

Platon (427-347 r. p.n.e.) był podobno piękny. Wierny uczeń Sokratesa przejął od swego mistrza metody filozoficzne i ogólne pojęcia etyczne – to Platon utrwalił dla potomności myśli mistrza (m.in. w Obronie Sokratesa). Napisał też dzieła Uczta i Państwo (w tym drugim wykłada swoją teorię dotyczącą władzy i ustroju – co może być ważne przy tematach prac o władzy i władcach). Platon nie był demokratą! Wręcz nienawidził demokracji! Uważał, że to system najgorszy z możliwych, bo może doprowadzić tylko do rządów miernot i do anarchii. Państwo ma być strukturą zhierarchizowaną, państwo jest wartością wyższą od jednostki, powinno nad obywatelem czuwać, dbać o jego prawa i… kontrolować jego sprawy aż do tak prywatnych jak małżeństwo czy posiadanie po­tomstwa! Stworzył wizję idealnego, jego zdaniem, systemu społecznego, w którym każdy ma swoją ściśle określoną rolę. Uznał, że rację bytu mają tylko trzy grupy społeczne: zarządcy państwa – mędrcy i filozofowie, obrońcy – żołnierze oraz rzemieślnicy. Ostro skrytykował artystów – za to, że tworząc, naśladują jedynie świat realny, który przecież sam jest tylko naśladownictwem.

Zbudował pierwszy syntetyczny system filozoficzny. Według niego struktura rzeczywistości ma charakter dwoisty. Każda rzecz realna jest, według Platona, tylko odbiciem swego odpowiednika w abstrakcyjnym świecie idealnym. To świat idealny jest doskonały. Ten realny natomiast jest tylko marnym naśladownictwem. Platon, aby udowodnić swój pogląd, nakazał słuchaczom wyobrazić sobie jaskinię, w której siedzą ludzie związani łańcuchami, nie mogący obrócić się. Za ich plecami płonie ogień. Ludzie wpatrzeni przed siebie widzą na ścianie tylko cienie, natomiast prawdziwych osób i przedmiotów, do których te cienie należą – nie widzą.

Jaskinia platońska ma udowadniać pogląd filozofa o istocie bytu. Oto istnienie jest jaskinią, wszystko, co widzimy, to cienie idei, jesteśmy bowiem jak ci związani ludzie w jaskini, za którymi płonie ogień. ­Cienie idei, które dostrzegamy, to świat zjawisk względnych. Natomiast idee stanowią wartość bezwzględną i prawdziwą.
Według Platona dwoista jest także natura ludzka: materialne ciało więzi niematerialną i nieśmiertelną duszę, pokrewną światu idei.

Jeśli chodzi o etykę, sformułował teorię czterech cnót kardynalnych, które porządkują działanie trzech części duszy. Mądrość steruje częścią rozumną, męstwo – impulsywną, umiarkowanie – pożądliwą. Najważniejsza zaś jest sprawiedliwość, która sprawuje nad nimi ogólną kontrolę.

Pisał sporo, a upodobał sobie formę dialogu filozoficznego. Do najważniejszych jego dialogów należą: , Fajdros, Państwo. W prawie każdym występuje Sokrates, który jest jednak wyrazicielem poglądów Platona. W ten sposób uczeń złożył hołd mistrzowi.

Zapamiętaj to tak!

Dla dziejów myśli ludzkiej jest niezwykle ważna koncepcja Platona dotycząca idei i cieni idei. Jest on twórcą idealizmu obiektywnego. Oznacza to, że świat prawdziwych wartości to świat idei, choć ich nie postrzegamy. To, co widzimy: materialne kształty, ustalone pojęcia, to zaledwie mdłe, marne cienie tych idei. Ale to idee są światem doskonałym. Myśl tę świetnie obrazuje metafora jaskini platońskiej.

Inna pomysłowa przenośnia Platona to porównanie duszy ludzkiej do rydwanu zaprzężonego w dwa konie. Jeden ma skłonności raczej przyziemne – ciągnie ku cieniom, ku zmysłowości, pożądaniu. Za to drugi – to dzielność, poświęcenie, wyższe cnoty człowieka. Czasem rozum – woźnica potrafi zachować równowagę.

Idee są światem doskonałym, a naczelną wartością jest trójjednia: dobro – piękno – prawda.

Pomysły Platona

9. Arystoteles

Arystoteles (385-322 r. p.n.e.) jest głównie ojcem arystotelizmu, systemu, który przeżył swojego twórcę i zrobił karierę wśród wielu późniejszych pokoleń. Co ciekawe – arystotelizm przyjęło z otwartymi ramionami średniowiecze. Po początkowych represjach „przystosowano” system do wymagań chrześcijańskich, a filozofa uznano za wielki autorytet.

Przez dwadzieścia lat był uczniem Platona, po czym rozpoczął samodzielną działalność. Wyłączył logikę z filozofii i uznał ją za podstawowe narzędzie wszelkiej nauki. Starał się uporządkować istniejące pojęcia i porozdzielać gałęzie nauki – traktując je jeszcze jako różne dziedziny filozofii. Był niezmiernie wszechstronny. Zajmował się poetyką, ekonomią, fizyką, biologią. Jest autorem pierwszej w świecie systematyki roślin. To jemu zawdzięczamy myślenie za pomocą ustalonych kategorii, które służą nam do porządkowania wiedzy o świecie.

Najważniejszą dziedziną filozofii była dla niego metafizyka – czyli nauka o bycie.

Arystoteles odrzucił podział Platona na idee i cienie idei. Uznał, że to podział sztuczny, i że ani same idee, ani sama materia nie może być istotą świata. Cóż więc jest tą jedyną substancją?

Oto – połączenie, jedność materii i formy. Widać to na słynnym przykładzie rzeźby – marmur jest materią, artysta nadał mu formę, a aby posąg zaistniał, oba tworzywa muszą istnieć. Materia jest wieczna i niezniszczalna – ale forma nadaje jej istnienie. Forma jest zaś zasadą, celem, ideą – tak jak projekt rzeźby w głowie artysty.

Państwo wg Arystotelesa nie może składać się z jednolitych obywateli, lecz właśnie z indywidualności i różnorodności jednostek, to te cechy są siłą napędzającą rozwój. Arystoteles głosi ideę państwa środka, czyli interesów klasy średniej, tej największej przepaści pomiędzy najbogatszymi a najuboższymi.

Uwaga! Poetyka Arystotelesa ma charakter normatywny, ponieważ zawiera zestaw norm, reguł dotyczących teorii tworzenia poezji. Odpowiada na pytania, jak powinien być skomponowany epos, jak należy układać fabułę, co to znaczy, że poezja jest sztuką naśladowczą, przy czym dziś termin poezja obejmuje węższy zakres literatury, a poetyka to nauka o dziele literackim.

Arystoteles – portret

Zapamiętaj!

• Utworzone przez Greków systemy stały się podstawą filozofii europejskiej.

  • Tales z Miletu – pierwszy filozof. Stworzył geometrię, znał się na astronomii.
  • Sokrates – autor słynnego zdania: „Jedno wiem, że nic nie wiem”, mistrz dyskusji, został skazany na śmierć za „ateizm i szerzenie zepsucia”.
  • Platon – uczeń Sokratesa, jego słynne dzieło to Obrona Sokratesa, a także dialogi filozoficzne. Platon badał idee i cienie idei, uznawał świat zjawisk za względny. Słynnym pojęciem pochodzącym od Platona jest „jaskinia platońska”.
  • Arystoteles – budował racjonalną wiedzę, badał powszechne prawa bytu. Znanym dziełem Arystotelesa jest Poetyka, dzieło o zasadach tworzenia literatury.
  • Zenon z Kition – twórca stoicyzmu.
  • Epikur – twórca epikureizmu.

• Główna zasada świata, źródło i istota życia

  • Tales: woda – wszystko wywodzi się z wody i bez niej nie ma życia.
  • Anaksymenes: powietrze – bez niego wszak życie by nie istniało.
  • Heraklit: ogień – to on oddaje ruch i walkę świata.
  • Ksenofanes: ziemia – z niej wszystko pochodzi i do niej wraca.
  • Empedokles połączył powyższe pomysły i uznał cztery żywioły: wodę, ogień, powietrze, ziemię za cztery podstawowe zasady świata. Przez wiele lat uczeni będą powtarzać tę tezę, znajdziemy ją nawet w Żywocie człowieka pocz­ciwego Mikołaja Reja.

• Demokryt – twórca materialistycznego nurtu w filozofii. Uznał, że wszystko zbudowane jest z maleńkich, niewidzialnych, niepodzielnych elementów – czyli właśnie atomów. „Atom” znaczy niepodzielny. Ma rozmaite kształty i „haczyki” do połączeń z innymi atomami, bo kiedy jakieś ciało ginie i rozkłada się na atomy – one łączą się i budują nowe struktury.

• Retoryka – sztuka wymowy oraz gałąź wiedzy, która o niej traktuje. Retoryka bujnie rozwinęła się w starożytności w związku ze znaczeniem wymowy w życiu publicznym mieszkańców Grecji i Rzymu. Za najwybitniejszego mówcę starożytności uważany jest Marcus Tullius Cicero (Cyceron), który podobno rządził uczuciami słuchaczy – płakali, gdy mówił o niewinnie uwięzionym, byli pełni nienawiści, kiedy wygłaszał orację przeciw zbrodniarzowi.

• Etyka – ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku; moralność. Również nauka o moralności, która zajmuje się opisem, wyjaśnieniem istniejącej moralności i ustaleniem zasad moralnego postępowania.

Zobacz:

Filozofia antyku

Czym się charakteryzują nurty filozoficzne: stoicyzm i epikureizm?

Co jest główną zasadą świata, źródłem i istotą życia?

Wymień nazwiska najsłynniejszych filozofów greckich.

Antyk, filozofia

Jakie poglądy głosił Arystoteles?

Wymień najsłynniejsze antyczne prądy filozoficzne

Filozofia antyku

Filozofia antyczna. Co sobie myśleli filozofowie starożytni o życiu i o… nas?