Początki filozofii
Pierwsi filozofowie, ograniczając się do obserwacji przyrody, starali się odnaleźć jedną materialną zasadę (arche) rządzącą światem. Pierwsze pytanie filozofii wiązało się z poszukiwaniem początku, elementu, który zapoczątkował kolejne zdarzenia. Ponieważ zajmowali się głównie naturą i wszyscy pochodzili z Jonii, określeni zostali mianem jońskich filozofów przyrody (natury); ponieważ początku świata szukali w sferze materii, określa się ich także jako materialistów.
- Dla Talesa z Miletu arche stanowiła woda. To ona miała być przyczyną powstania wszechrzeczy.
- Heraklit z Efezu widział zasadę świata w ogniu. Ów najsłynniejszy chyba z Jończyków mówił o nieustannej zmienności świata. To jego autorstwa jest znane stwierdzenie: panta rhei (dosłownie: wszystko płynie) – niepodobna wejść dwa razy do tej samej rzeki.
Pozostali filozofowie postrzegali zasadę świata jako powietrze lub ziemię.
- Z wczesnych teorii filozoficznych na uwagę zasługuje koncepcja Demokryta z Abdery, który głosił, że wszelka materia złożona jest z minimalnych cząstek – atomów. Nauka dowiodła, że w pewnym stopniu miał rację.
Pierwszym filozofom zawdzięczamy również niektóre twierdzenia matematyczne, choćby twierdzenie Talesa, i wynalezienie zegara słonecznego.
Stoicyzm – ucieczka od świata
Ta koncepcja filozoficzna, stworzona już w Grecji przez Zenona z Kition, znalazła bardzo wielu zwolenników w Rzymie. Jej główne założenia to postulaty umiarkowania i cnoty jako mądrości oraz ideał mędrca, który dzięki kontemplacji filozoficznej wznosi się ponad złe i złudne sprawy tego świata.
Stoicy rzymscy zajmowali się głównie etyką. W ich koncepcjach możemy odnaleźć także założenia doktryny „złotego środka” – kierowania się umiarkowaniem w działaniu i trzeźwością w osądzaniu. Mówili, że należy działać zgodnie ze wskazaniami rozumu i nie przywiązywać wagi do bogactw i żadnych rzeczy zewnętrznych. Najlepszym stanem, jaki może osiągnąć człowiek, jest dla stoików apétheia (beznamiętność) – spokój ducha. Najwybitniejsi stoicy rzymscy to: Lucjusz Anneusz Seneka, Epiktet i, nazywany filozofem na tronie, Marek Aureliusz. Rzymski stoicyzm – a ściślej neostoicyzm – oddziałał mocno na myśl renesansu. Wątki stoickie odnajdziemy na przykład w pieśniach Jana Kochanowskiego.
Epikureizm – recepta na szczęście?
Nazwa tej szkoły filozoficznej pochodzi od imienia Epikura, filozofa greckiego z przełomu IV i III w. p.n.e. Epikureizmem zwykło się nazywać nie cały system filozoficzny Epikura, lecz tylko jego koncepcję etyczną. Koncepcję bardzo optymistyczną, bo mówiącą o radości, jaką daje życie, a dokładnie życie poświęcone filozofii. Epikur nie wierzył w życie wieczne. Mówił, że wraz ze śmiercią przestajemy cokolwiek odczuwać, dlatego nasz strach przed nią jest absurdalny. Nie ma się czego bać, bo kiedy my jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy przychodzi śmierć, nie ma już nas. Dlatego należy jak najlepiej wykorzystać życie, które jest nam dane, cieszyć się chwilą, nie trwonić czasu na próżne smutki.
Filozofia ta znalazła oddźwięk już w starożytności. Jej echo brzmi w słynnym Horacjańskim zawołaniu „carpe diem”, czyli: chwytaj dzień, żyj chwilą. A później w renesansie, choćby w pieśniach biesiadnych Jana Kochanowskiego. Dziś termin epikureizm utożsamia się z dążeniem do nieograniczonego korzystania z uciech życiowych.
Sofiści i względność prawdy
Znamy ich głównie jako wędrownych nauczycieli wymowy. Ich działalność zbiega się w czasie z działalnością Sokratesa i Platona. W związku z tym istotną kartą w dziejach filozofii jest spór pomiędzy tymi dwoma myślicielami a sofistami. Sofiści bowiem zakładali całkowity relatywizm, czyli względność prawdy. Twierdzili, że nie można przekonać się o tym, czy jakiś sąd jest prawdziwy. O jego wartości stanowi tylko to, jak jest uargumentowany. Dlatego ich działalność ograniczała się do nauczania retoryki – sztuki umiejętnego przekonywania o słuszności różnych sądów. Ważne było to, co się podoba większości i może przynieść korzyść. W swoich wywodach retorycznych tworzyli bardzo pomysłowe, a zarazem najbardziej niesamowite konstrukcje myślowe. W toczonych przez nich walkach na słowa nie liczyła się prawda. Chodziło tylko o przekonanie przeciwnika, zachwycenie tłumów kwiecistą wymową. Nie uznawali prawd absolutnych, wartości uważali za względne, zależne od tego, kto je tworzy. Do najwybitniejszych sofistów należeli: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoj i Prodikos z Keos.
Koncepcja sofistów stała się natchnieniem dla Fryderyka Nietzschego, twórcy teorii nadczłowieka, czyli istoty doskonałej, dzięki swojej sile mogącej ustanawiać prawa powszechne.
Sokrates – wielki moralista
Bardzo istotny dla całej późniejszej moralności system etyczny stworzył Sokrates. Nie zostawił po sobie żadnych pism, jego poglądy znamy głównie z dialogów Platona. Uważał bowiem, że prawdę poznać może jedynie w rozmowie, stawiając trudne pytania. Mówił, że największą wartością jest cnota (dobro), którą można osiągnąć jedynie dzięki wiedzy etycznej, czyli mądrości. Mądrość jest więc dla Sokratesa równoznaczna z dobrem. Uważał, że jeśli człowiek jest naprawdę mądry, jest zarazem dobry i nigdy nie będzie czynił źle. Sokrates odrzucał względność zasad etycznych. Twierdził, że jest tylko jedno dobro, jedna mądrość, jedna sprawiedliwość. Uważał, że prawdziwą mądrość osiągnąć jest bardzo trudno. O sobie zaś zwykł mawiać: „Wiem, że nic nie wiem” – to istota tzw. niewiedzy sokratejskiej, która oznacza gotowość do poszukiwania. Prowadził rozmowy z wieloma mędrcami i autorytetami ówczesnych Aten. Zadając naiwne pytania, ośmieszał ich i wprawiał w zakłopotanie (to z kolei tzw. ironia sokratejska). Naraził się przez to arystokracji ateńskiej i został skazany na śmierć przez wypicie trucizny – cykuty.
Platon i Arystoteles
Jednym z uczniów Sokratesa był Platon, twórca wielkiego systemu filozoficznego. Jego koncepcja zakłada istnienie doskonałych idei, których jedynie odbiciem są rzeczy tego świata. Poznajemy więc tylko nic niewarte „cienie” prawdy. W związku z tym jego system nazywamy idealizmem. Platon twierdził, że jedyną drogą prowadzącą do poznania prawdy jest wiedza rozumowa, mądrość pozwalająca na wzniesienie się ponad „jaskinię cieni”, którą jest świat ziemski. Platon stworzył także pierwszą szkołę filozoficzną, zwaną Akademią. W niej właśnie stawiał pierwsze kroki kolejny wielki myśliciel antyku – Arystoteles.
Filozofia Arystotelesa w wielu miejscach różni się od platonizmu. Uczeń Platona patrzył na świat bardziej realistycznie. Uważał, że idee są dostępne człowiekowi, że istnieją na ziemi. W przeciwieństwie do Platona, marzyciela i poety, Arystoteles był bardziej naukowcem i systematykiem. W etyce i polityce zalecał umiar – unikanie skrajności, poszukiwanie złotego środka. Koncepcja złotego środka (aurea mediocritas) stała się swego rodzaju mottem całej późniejszej kultury antycznej. Stosowali się do niej twórcy pełnej harmonii i umiaru sztuki. Głosił ją rzymski poeta Horacy. Miała też istotny wpływ na literaturę i sztukę renesansu. O ile Platon starał się znaleźć uniwersalne, idealne, stojące ponad wszystkim zasady i prawidła, o tyle Arystoteles kierował się bardziej indywidualnymi możliwościami jednostki. Platon z ogólnych prawd wyciągał sądy o jednostkach. Arystoteles przeciwnie – na podstawie wiedzy o jednostkach tworzył pojęcia ogólne. Arystoteles stworzył fundamenty nauki. Zajmował się teorią literatury, astronomią, fizyką, geografią.
Obaj filozofowie istotnie wpłynęli na całą późniejszą myśl europejską: myśl Platona wpłynęła na świętego Augustyna i Kartezjusza, Arystoteles dzięki świętemu Tomaszowi z Akwinu stał się naczelnym autorytetem filozofii średniowiecznej. Koncepcje Platona i Arystotelesa są żywe do dziś. Jeden ze współczesnych myślicieli, Frederick Copleston, napisał nawet: „Cała historia filozofii to przypisy do Platona”.
Słownik filozofii
Arche
To początek, przyczyna, pierwsza zasada rządząca światem – materia, z której powstał i dzięki której nadal istnieje. Arche to główny cel poszukiwań pierwszych „zawodowych” myślicieli, jońskich filozofów przyrody.
Cnota (greckie: arete)
Pojęcie kluczowe dla filozofii Sokratesa i etyki Platona. To pewna trwała dyspozycja człowieka, wskazująca mu, jak czynić dobrze. Cnotę można w sobie wypracować – ucząc się, stając się mądrym. Dla Sokratesa bowiem człowiek naprawdę mądry jest zawsze dobry.
Demiurg
To dla Greków odpowiednik Boga Stworzyciela. Demiurg to doskonały konstruktor, który zbudował świat.
Etyka
To najbardziej praktyczny dział filozofii, mówiący o tym, jak należy postępować, o tym, co jest dobre, a co złe. Za ojca etyki uważa się Sokratesa.
Epistemologia
Dział filozofii zajmujący się poznaniem wszelkich rzeczy. Starożytni wyznaczyli pierwsze możliwe drogi poznania: poznanie empiryczne – oparte na doświadczeniu i zmysłach, oraz poznanie racjonalne – którego narzędziem jest rozum, niepotrzebujący doświadczenia.
Filozofia
Ten powszechnie używany termin pochodzi z greki i dosłownie znaczy tyle co „umiłowanie, pragnienie mądrości”. Platon w swoich dialogach pisze, że Sokrates tłumaczył tę postawę tak: „pragnie się tego, czego się nie ma, nie można przecież czegoś chcieć, kiedy się już to ma – skoro więc filozof pragnie mądrości, to nie może być mądry”. Istotą filozofii jest więc właśnie zdanie sobie sprawy z tego, że nic się nie wie, że poznanie świata wymaga bardzo wiele trudu.
Fizyka
Dla starożytnych była to nauka zajmująca się zjawiskami i przedmiotami materialnymi, cielesnymi. Fizyka mówi o właściwościach ciał poznawanych doświadczalnie.
Idealizm
Nazwa systemu filozoficznego mówiącego o ideach, o rzeczach doskonałych, istniejących poza światem i niedających się poznać. Pierwszy mówił o ideach Platon i to on stworzył nazwę dla późniejszych idealistycznych systemów filozoficznych.
Materializm
To największy wróg idealizmu. Materializm zakłada, że świat jest zbudowany tylko z materii, że nie ma nic pozazmysłowego, że możliwe jest całkowite poznanie świata. Materialistami byli jońscy filozofowie przyrody, Demokryt i epikurejczycy. Materialiści uważają idealistów za marzycieli, ludzi bujających w obłokach, których teorie są nic niewarte.
Metafizyka
Termin stworzony przez Arystotelesa, po grecku dosłownie oznaczający coś, co jest po fizyce czy poza fizyką. Metafizyka łączy się z idealizmem. Zajmuje się takimi zagadnieniami, jak istnienie Boga czy nieśmiertelnej duszy. Mówi o rzeczach niepoznawalnych za pomocą zmysłów, wykraczających poza zwykłe poznanie.