To Arystotelesowi (385-322 r. p.n.e.) zawdzięczamy Poetykę – dzieło jasno i konkretnie określające normy dotyczące gatunków literackich: czym ma być epos, a czym tragedia, co znaczy kategoria mimesis, a co katharsis. Przynajmniej twórcy wiedzieli, czego się trzymać, a potomni mogli wzorzec kontynuować lub zbuntować się przeciw niemu.
Ale dla filozofii – uczony jest głównie ojcem arystotelizmu, systemu, który przeżył swojego twórcę, zrobił karierę wśród wielu późniejszych pokoleń. Co ciekawe – arystotelizm przejęli chętnie myśliciele średniowiecza. Po początkowych wątpliwościach „przystosowano” system do wymagań chrześcijańskich, a filozofa uznano za wielki autorytet.
Arystoteles odrzucił podział Platona na idee i cienie idei. Uznał, że to podział sztuczny, i że ani same idee, ani sama materia nie może być istotą świata. Cóż więc jest tą jedyną substancją? Oto – połączenie, jedność materii i formy. Widać to na słynnym przykładzie rzeźby – marmur jest materią, artysta nada mu formę, aby posąg zaistniał, oba tworzywa muszą istnieć. Materia jest wieczna i niezniszczalna – ale forma nadaje jej istnienie. Forma jest zaś zasadą, celem, ideą – tak jak projekt rzeźby w głowie artysty.
Państwo – według Arystotelesa – powinno składać się z jednostek, to indywidualność jest cechą napędzającą rozwój. Arystoteles głosi ideę państwa-środka, broni interesów klasy średniej.
Arystoteles jest twórcą pierwszej teorii poezji, czyli poetyki. Oczywiście, nie jest to ta sama nauka co dziś i wiele arystotelesowskich definicji przebrzmiało. Uważał np. że poezja jest sztuką naśladowczą, bo słowa tylko naśladują rzeczy realne, że gatunkiem najwartościowszym jest tragedia – bo wywołuje najsilniejsze reakcje odbiorcy. A to właśnie reakcje odbiorcy są miernikiem wartości dzieła. Za wzór poety epickiego uważał oczywiście Homera. A zatem Poetyka to jakby pierwszy podręcznik tworzenia literatury! Na pewno jest to spis sztywnych reguł, które mogły ograniczać nowatorów, ale jest to też wyśmienity wykład o sile kreacyjnej literatury. Oczywiście, co do norm, potomni lubili je łamać, jako skostniałe konwencje. Przy okazji następne, bardzo sławne dzieło normatywne (nie licząc wielu pomniejszych) ukaże się w klasycystycznej Francji – będzie to Sztuka poetycka Nicolasa Boileau.
Dlaczego mówimy, że Poetyka Arystotelesa ma charakter normatywny?
Ponieważ Poetyka zawiera zestaw norm, reguł dotyczących teorii tworzenia poezji. Odpowiada na pytania, jak powinien być skomponowany epos, jak należy układać fabułę, co to znaczy, że poezja jest sztuką naśladowczą, przy czym dziś termin poezja obejmuje węższy zakres literatury, a poetyka to nauka o dziele literackim.
Zobacz: