- Kosmogonia
To nic innego niż mityczna teoria na temat powstania świata. Mit o charakterze kosmogonicznym to pojęcie znane Wam już z mitologii grecko-rzymskiej. Biblijna wersja historii stworzenia także ma swe źródło w micie – staroizraelskim przekazywanym ustnie. Po spisaniu i umieszczeniu w świętej księdze opowieść ta straciła pierwotny charakter mityczny.
- Dekalog
Od greckiego określenia oznaczającego „dziesięć słów”. W tym przypadku nie o słowa jednak chodzi, lecz o zdania. Jak pamiętamy, dekalog to dziesięć Bożych przykazań, które zostały przekazane za pośrednictwem Mojżesza, czego opis znajduje się w Księdze Wyjścia. Znaczenie dekalogu dla całej późniejszej kultury europejskiej jest niepodważalne. Na zawartych w nim nakazach opierają się także współczesne podstawowe zasady moralne, co więcej – jest też dekalog swoistym źródłem naszych zupełnie dzisiejszych regulacji prawnych.
- Profetyzm
Czyli proroctwo. Twym mianem określamy teksty o charakterze (przynajmniej zdaniem autora i części odbiorców) natchnione przez bóstwo lub inną potężną siłę. Profeta (czyli prorok) obwieszcza światu słowa bóstwa, przekazuje wiedzę nadprzyrodzoną, niedostępną dla zwykłych dróg poznania. Teksty profetyczne mają wizyjny, skomplikowany charakter – pełne są tajemniczych symboli i zagmatwanych aluzji, ich odczytywanie wymaga sporej biegłości w sztuce czytania kulturowych znaków.
- Vanitas
To nic innego jak marność. Ściśle mówiąc – marność świata, którą przekonująco przedstawia nam Kohelet. W jego księdze słowo to pełni funkcję refrenu – „vanitas vanitatum et omnia vanitas” – „marność, wszystko marność nad marnościami”. Prezentowana przez Koheleta postawa totalnego lekceważenia dóbr doczesnych, pogardy dla świata i skupionej kontemplacji przemijania znalazła wielu naśladowców. Zaliczali się do nich twórcy średniowieczni i barokowi – jak choćby Mikołaj Sęp-Szarzyński czy Daniel Naborowski. Krąg tematów związany z pojęciem marności nazywamy motywami vanitatywnymi.
- Patriarchat
Jedna z podstawowych kategorii kultur starożytnych – szczególnie widoczna w tekstach starotestamentowych. Oznacza wzorzec kultury opartej na dominacji mężczyzn – do których należą wszelkie kluczowe funkcje związane z władzą, kultem religijnym czy rolą społeczną. To oczywiście bezpośrednio przekłada się na model rodziny – rolę głowy rodziny pełni najstarszy i najbardziej doświadczony człowiek, patriarcha, sprawujący prawdziwą władzę, mogący nawet sprzedawać w niewolę własne dzieci.
- Miłość ewangeliczna
Idea w historii świata prawdziwie rewolucyjna. Wypowiedziana przez Jezusa Chrystusa i jego uczniów, każe traktować każdego bliźniego jak samego siebie, miłować nieprzyjaciół i dążyć do stanu, w którym wypełni nas miłość do całego świata, a zarazem Boga. To niezwykła koncepcja jak na czasy starożytne, pojmujące miłość w kontekście erotycznym i żadnym innym. Idea ewangelicznej miłości doprowadziła do całkowitego przebudowania sposobów pojmowania w naszej kulturze dobra i zła i jest jedną z najważniejszych idei – podstaw współczesnego światopoglądu.
Najważniejsze terminy z zakresu poetyki
- Synkretyzm gatunkowy
Biblia pełniła w kulturze starożytnego Izraela najróżniejsze funkcje. Była nie tylko świętą księgą, ale także kodeksem prawa karnego i cywilnego, zbiorem mądrości i maksym, kroniką państwową, literackim archiwum, wreszcie zbiorem idei filozoficznych i politycznych. To zaś przekłada się na jej wielogatunkowość – czyli właśnie synkretyzm. Znajdziemy w Biblii całą mnogość gatunków wypowiedzi – nie tylko zresztą literackich. Co więcej – w ramach jednej księgi możemy znaleźć dowody synkretyzmu nie tylko gatunkowego, ale nawet rodzajowego – przykładem może być Księga Hioba zawierająca partie udramatyzowanego dialogu, fragmenty o charakterze poematu i wreszcie elementy traktatu filozoficznego.
- Parabola
Termin pochodzi od greckiego słowa „parabola”= porównanie. I rzeczywiście istotą paraboli jest metaforyczne porównanie… cokolwiek jednak rozbudowane. Czasem – do stopnia kilkusetstronicowej powieści. Utwory paraboliczne opisują realne i trudne problemy za pomocą sztucznie stworzonych, ilustratywnych sytuacji. Ot – na przykład – zamiast mówić wprost o idei wyrozumiałego Boga, można opowiedzieć historię o powrocie do ojca syna, który zszedł na manowce. Biblia to właśnie źródło technik parabolicznych – które stały się wygodnym narzędziem dla twórców i myślicieli wszystkich następnych epok.
- Ewangelia
To pojęcie właściwie z pogranicza poetyki – bo trudno mówić o ewangelii jako o gatunku literackim. Tym bardziej że nikt nie wyobraża sobie możliwości napisania takowej powiedzmy dziś. To proste – Ewangelie są cztery i już. Sam termin oznacza w języku greckim „dobrą nowinę” – odnosi się zaś do przypisywanych apostołom tekstów opisujących życie i działanie Jezusa Chrystusa. Cztery Ewangelie (św. Marka, św. Mateusza, św. Łukasza i św. Jana) opisują często te same wydarzenia – bezpośrednio – jednak z różnych perspektyw.
Zobacz:
Biblia jako dzieło o człowieku