Dwie koncepcje istoty ludzkiej zawarte w Biblii
Księga Koheleta – źródło motywu vanitas
Księga Koheleta podejmuje istotny w kulturze całej ludzkości motyw rozważań nad kondycją ludzkiego istnienia, zadaje pytanie, czym jest życie ludzkie i człowiek, zawiera odpowiedź na pytanie o szczęście człowieka, o sens jego egzystencji.
Jak brzmi ta odpowiedź?
Jej kwintesencją jest refren:
Marność nad marnościami, wszystko marność.
Wszystko marność i gonienie za wiatrem…
– oto motto całej księgi.
- Człowiek jest istotą kruchą i przemija, podczas gdy ziemia trwa wiecznie. Wszystkie dzieła i czyny człowieka są przemijalne, człowiek nie nasyci się nigdy pożytkiem z całego trudu, jaki ponosi w życiu.
- Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość i rozum – wszystko to zniknie, a życie jest tylko „gonieniem za wiatrem”.
- W wizji tej wieczna i nieprzemijalna jest ziemia i wieczne jest słońce, a słaby i kruchy człowiek – to marność.
- Ale też – wszystko ma swoje miejsce i czas, przemijalność jest regułą istnienia, gwarancją trwania świata.
- Koncepcja ta w późniejszych wiekach niejednokrotnie była podejmowana i przypominana, stanowi trzon filozofii dominujących w takich epokach jak średniowiecze czy barok.
Niezwykle silne wydają się wpływy Koheleta w myśleniu twórców barokowych. Motyw vanitas należy do podstawowych tematów epoki. Słynny cytat z Krótkości żywota Daniela Naborowskiego.
Godzina za godziną niepojęcie chodzi:
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
i potem:
Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, punkt – żywot ludzki płynie.
lub Hieronima Morsztyna – Vanitas vanitatum et omnia vanitas:
Oj, nie maszci na świecie nic zdradnym trwałego,
Wszelka rzecz bywszy ginie, śmierć koniec wszytkiego,
(…)
Marność jest tego świata smak nad marnościami,
Ze wszytkimi swoimi pompy rozkoszami.
Uwaga!
Kohelet to nie imię własne! Była to raczej funkcja społeczna – ktoś pośredni między kapłanem, mówcą publicznym a prorokiem. Jego słowa uznawano za natchnione przez Boga.
Przesłanie Księgi Koheleta
- Słynne „Marność nad marnościami i wszystko marność” (po łacinie brzmi: vanitas vanitatum et omnia vanitas).
- Według Kohelet marność to wszystkie ludzkie zabiegi i starania, cały nasz trud ziemski. Wobec tego, jedyne, co ma prawdziwą wartość, to życie duchowe, życie dla Boga, wiara, modlitwa, religia.
Zapamiętaj
Księga Koheleta występuje jeszcze pod inną nazwą – Księga Eklezjasty albo Eklezjastesa (to nazwa łacińska).
Co oznaczają słowa Koheleta – vanitas vanitatum et omnia vanitas
1. Człowiek słaby i kruchy
(Księga Koheleta)
[…]
marność nad marnościami – wszystko marność.
[…]
Cóż przyjdzie człowiekowi z całego trudu,
jaki zadaje sobie pod słońcem?
Pokolenie przychodzi i pokolenie odchodzi,
a ziemia trwa po wszystkie czasy.
Słońce wschodzi i zachodzi,
i na miejsce swoje spieszy z powrotem,
i znowu tam wschodzi. […]
Ja, Kohelet, byłem królem nad Izraelem
w Jeruzalem. […]
Widziałem wszelkie sprawy, jakie się dzieją pod słońcem.
A oto: wszystko to marność i pogoń za wiatrem.
To, co krzywe, nie da się wyprostować,
a czego nie ma, tego nie można liczyć.
Co wynika z tych słów?
- Człowiek jest marnością – tylko kruchą istotą we wszechświecie, którego nie zna.
- Życie ludzkie śmiesznie krótkie, przemija i to jedno jest pewne.
- Człowiek jest marionetką, zabawką w ręku Boga.
- Człowiek o niczym nie decyduje, jego plany mogą zostać zniweczone w jednej chwili.
- W Księdze Koheleta spotykamy się z koncepcją człowieka znikomego; marność, przemijalność, podległość odbierają człowiekowi godność i sens życia.
- Człowiek w tym ujęciu nagle nic nie znaczy, jedyny sens istnieje w przemijaniu.
Skojarz
- Tę koncepcję podchwyci filozofia i literatura epok uduchowionych, religijnych, skupionych na myśli o śmierci i życiu wiecznym, nie doczesnym.
- Zapamiętaj słynną metaforę – człowieka – kruchego wobec kosmosu niczym trzcina, samotna wobec wichrów wszechświata. Stworzył ją siedemnastowieczny filozof Blaise Pascal, podkreślając ponadto tragedię wynikającą z faktu, że jedynie człowiek jest istotą świadomą swojej beznadziejnej sytuacji.
Motyw vanitas vanitatum z Księgi Koheleta i jego barokowe wyobrażenie.
2. Człowiek potężny
(Psalm 8)
[…]
Gdy patrzę na Twe niebo, dzieło Twych palców,
księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził:
czym jest człowiek, że o nim pamiętasz,
i czym – syn człowieczy, że się nim zajmujesz?
Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebieskich,
chwałą i czcią go uwieńczyłeś.
Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich;
złożyłeś wszystko pod jego stopy:
owce i bydło wszelakie,
a nadto i polne stada,
ptactwo powietrzne oraz ryby morskie,
wszystko, co szlaki mórz przemierza.
Co wynika z tych słów?
- Człowiek jest spadkobiercą władzy Boga na ziemi.
- Człowiek jest wdzięczny i świat traktuje jak dar od Boga.
- Człowiek nadaje nazwy roślinom i zwierzętom – panuje nad nimi.
- Człowiek jest harmonijny, doskonały jako element świata – dzieła Boskiego.
Psalm 8 można odczytać jako koncepcję człowieka wspaniałego, harmonijnego i silnego. Człowiek oto tutaj opisany to władca nad dziełami rąk Twoich. Człowiek to istota potężna, syn człowieczy, lecz umiłowany przez Boga, który oddaje mu we władanie wszelkie zwierzęta, ptactwo i ryby. Człowiek w tym ujęciu jest niewiele mniejszym od niebieskich mocy. Psalm zawiera także pochwałę świata stworzonego przez Boga, niebios i ziemi, gwiazd, człowieka.
Skojarz
Tę koncepcję podchwycą ideologie humanistyczne – renesans, klasycyzm, dwudziestowieczny humanizm. Ośrodkiem zainteresowań będzie tu człowiek – ważny, stanowiący o sobie lub walczący o swoją godność, zbuntowany wobec niewiedzy o zaświatach, postrzegający sens w budowaniu życia ziemskiego, doczesnego… W tym duchu pisać będzie na przykład Jan Kochanowski.
Zobacz:
Biblia jako księga o miłości i cierpieniu. Między Pieśnią nad Pieśniami a Księgą Hioba.