Biblia na maturze

Dobrze jest uświadomić sobie, które historie i postacie biblijne trzeba znać – i zapamiętać płynące z tej księgi przesłania: najważniejsze wizje człowieka, dobra i zła, koncepcje cierpienia. Warto też wiedzieć, jakie można znaleźć w Biblii gatunki.

Autorzy

Dziś uznaje się, że najważniejszymi autorami Starego Testamentu byli:

• Mojżesz („Tora”, czyli „Pięcioksiąg”; „Psalm 90”),
• Samuel („Księga Sędziów”, „Księga Rut”, „Pierwsza Księga Samuela”),
• Dawid (znaczna część „Księgi Psalmów”),
• Salomon [większa część „Księgi przysłów”, Pieśń nad pieśniami”, „Księga Koheleta” (Kaznodziei), „Psalm 127”],
• Jeremiasz („Lamentacje”).

W Nowym Testamencie mamy czterech autorów Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Świętemu Łukaszowi przypisuje się także autorstwo „Dziejów Apostolskich”, Jan jest autorem Apokalipsy św. Jana oraz trzech listów apostolskich. Innymi autorami listów są Piotr i Paweł (m.in. Pierwszego listu do Koryntian i Drugiego listu do Koryntian).

Podział Biblii

Tytuł

Biblia, zwana inaczej Pismem Świętym Starego i Nowego Testamentu, to zbiór ksiąg judaizmu i chrześcijaństwa. Biblia oznacza z greckiego księgi (bibliós – ‘łodyga papirusu’, ‘książka’, biblía – ‘książki’).

Czas powstania

Przyjmuje się, że najstarsze teksty Starego Testamentu, Pięcioksiąg i część Księgi Psalmów, powstały w XIII w. p.n.e. ­Pisanie tekstów składających się na Stary Testament za­koń­czono w I w. p.n.e. Nowy Testament powstawał natomiast najprawdopodobniej od 51 do 91 r. po narodzeniu Chrystusa. Wtedy zostały napisane najstarsze księgi – Ewangelia według św. Jana i Apokalipsa św. Jan.

Gatunki biblijne

Jedna księga – wiele gatunków

Biblia powstawała co najmniej przez 1400 lat. Jest z pewnością dziełem znacznie większej liczby autorów, niż liczba ksiąg, na które się dzieli. To i jej wielorakie funkcje w kulturze starożytnego Izraela znalazły odbicie w różnorodności form, jakie się na nią składają.

Oprócz zapisu pierwotnych historii znajdujemy w niej wyrafinowane traktaty filozoficzne. Oprócz proroctw – spisy inwentarza. Delikatna poezja sąsiaduje w niej ze zbiorami surowych praw. Znajdujemy w Biblii szczegółowe opracowania historyczne i zapisy tajemniczych i wieloznacznych wizji. Trzeba pamiętać, że oprócz funkcji związanych z religią Biblia pełniła także inne – była kroniką i kodeksem (zbiorem przepisów prawnych), zarówno karnym, jak i cywilnym.

Dobrze jednak mieć świadomość, że większość tekstów biblijnych powstała na długo przedtem, zanim ustalono cechy i nazwy gatunków, do których odwołujemy się dzisiaj, kiedy mówimy o gatunkach biblijnych.

Wybrane gatunki, które można znaleźć w Biblii:

• Saga rodu – epicka opowieść o dziejach rodziny (np. dzieje patriarchów: historia rodu Abrahama, Izaaka, Jakuba, Józefa i jego braci).

• Modlitwa – osobista, dziękczynna lub błagalna apostrofa do bóstwa (np. modlitwy Mojżesza, Dawida, Salomona).

• Psalm – w Starym Testamencie to pieśń religijna o podniosłym charakterze, której adresatem jest najczęściej Bóg; wyróżnia się psalmy błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie, patriotyczne, religijne, mądrościowe. Obecnie psalm to także literacki utwór liryczny wzorowany na pieśniach biblijnych. Biblijne psalmy powstawały w ciągu stuleci i mają wielu autorów. Tradycyjnie przypisuje się ich autorstwo królowi Izraela Dawidowi, lecz dziś brak dowodów na to, że był ich autorem. Wiadomo zaś na pewno, że ich twórcami byli także m.in. Asaf i Salomon. Przekładem psalmów zajmowali się od wieków najwybitniejsi twórcy, umiejętność dokonania takiego przekładu świadczyła bowiem o mistrzostwie pióra. Przekładali psalmy Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Mikołaj Sęp Szarzyński, Leopold Staff, Roman Brandtstaetter, Czesław Miłosz.

• Ewangelia – opis życia i nauki Jezusa.

• Kazanie – kaznodziejskie pouczenie skierowane do wiernych, oparte na słowach Boga (np. kazania Chrystusa).

• Przypowieść, inaczej parabola – prosty obrazek, historyjka, która za pomocą krótkiej fabułki ilustruje życiowe prawdy (np. Przypowieść o synu marnotrawnym, Przypowieść o siewcy).

• Apokalipsa – proroctwo, szczególne, bo obrazujące losy świata i ludzkości, koniec istnienia i Sąd Ostateczny. Nigdy nie jest wyłożona wprost, przeciwnie – naszpikowana jest symbolami, tajemniczymi znakami i szyframi. Najsłynniejsza: Apokalipsa św. Jana.

• A także: poemat opisowy (Księga Rodzaju), podanie, legenda, nowela, zbiór praw, powieść obyczajowa (Księga Rut), dialog (także elementy Pieśni na pieśniami), aforyzm, pieśń (np. Pieśń nad pieśniami), tren (np. Lamentacje Jeremiasza), hymn (np. Hymn o miłości), list, kronika.

 

Podział ksiąg biblijnych

Biblię tradycyjnie dzieli się na Stary Testament i Nowy Testament. Świętą księgę Kościoła katolickiego stanowi 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu. Wszystkie księgi dzielimy dodatkowo na historyczne, dydaktyczne (czyli mądrościowe) i prorockie.

Pięcioksiąg Mojżeszowy stanowi podstawę religii judaistycznej. Obejmuje bowiem dzieje ludzkości od stworzenia świata, dzieje patriarchów, dzieje narodu izraelskiego, ich wyjście do Ziemi Obiecanej i historię Izraela do czasów Salomona.
Jak sama nazwa wskazuje, składa się on z pięciu (pierwszych) ksiąg Starego Testamentu:

• Księgi Rodzaju (Genesis),
• Księgi Wyjścia (Exodus),
• Księgi Kapłańskiej,
• Księgi Liczb,
• Księgi Powtórzonego Prawa.

Uwaga! Wyznawcy judaizmu nie uznają Nowego Testamentu.

Nowy Testament składa się z 27 ksiąg obejmujących czasy od narodzin Chrystusa po Apokalipsę św. Jana.
Księgi Nowego Testamentu dzieli się również na:

• księgi his­to­ryczne,
• księgi dydaktyczne
• i księgę prorocką.

Księgi historyczne to cztery Ewangelie (według świętych: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana).
Księgi dydaktyczne to listy apostolskie, których zadaniem było objaśnianie i propagowanie nauk Chrystusa.
Księgą prorocką jest Apokalipsa św. Jana.

Wybrane historie biblijne

Ze Starego Testamentu

• Stworzenie świata i człowieka
• Upadek pierwszych ludzi – wygnanie z ogrodu Eden
• Bratobójstwo – Kain i Abel
• Dzieje Noego – historia potopu
• Budowa wieży Babel
• Historia Abrahama i ofiarowanie Izaaka
• Historia Józefa, jego braci i ich czynów w Egipcie
• Narodziny Mojżesza i wyjście z Egiptu – wędrówka do Ziemi Obiecanej
• Dziesięć plag egipskich
• Cuda podczas wędrówki
• Przekazanie ludziom dekalogu na górze Synaj
• Śmierć Mojżesza
• Zdobycie Jerycha
• Historia Dawida i Goliata
• Władanie i mądrość Salomona
• Pieśń nad pieśniami
• Czasy proroków – przykłady przepowiedni; w opowieści o proroku Danielu warto zwrócić uwagę na historię o Zuzannie w kąpieli i lubieżnych starcach, to bowiem jeden z bardzo popularnych tematów w sztukach plastycznych.

Z Nowego Testamentu

• Dzieje Chrystusa:
  • narodziny
  • dzieciństwo
  • działalność (nauka i czynione cuda)
  • proces
  • ukrzyżowanie
  • zmartwychwstanie
  • wniebowstąpienie

• Z działalności:
  • wesele w Kanie Galilejskiej
  • wskrzeszenie Łazarza
  • kazanie na górze Synaj
  • przypowieści
  • historia Marii Magdaleny

• Z procesu:
  • zdrada Judasza
  • Ostatnia Wieczerza
  • wyrok sanhedrynu, postawa Piłata, uwolnienie Barabasza

• Z dziejów Kościoła apostolskiego:
  • „Pierwszy list św. Pawła do Koryntian”
  • „Apokalipsa św. Jana”

Historie ze Starego Testamentu, które trzeba znać.

Początek – czyli stworzenie świata według Biblii

Początek „Księgi Rodzaju” to z punktu widzenia religioznawstwa zapis mitu kosmogonicznego (wyjaśniającego powstanie wszechświata) starożytnych Izraelitów. Mity kosmogoniczne można znaleźć praktycznie w każdej kulturze, właściwie nie ma mitologii bez wyjaśnienia tajemnicy pochodzenia życia i ludzkości. W Biblii są dwa niezależne opisy stworzenia świata.

W wersji pierwszej stworzenie świata trwało sześć dni. Bóg tworzył kolejne elementy wszechświata werbalnie – za pomocą słów powoływał je do istnienia, po czym nadawał im nazwę. Najpierw tworzył jakieś pojęcie, a potem je nazywał. Po nadaniu nazwy w biblijnym opisie pada zawsze formuła: A widział Bóg, że były dobre.

„Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię” – tak brzmią pierwsze słowa Biblii dotyczące pierwszego dnia tworzenia. Nie wiadomo do końca, czy coś w ogóle było przedtem, a jeśli było – to co. Kwestia ta stała się przedmiotem niekończących się spekulacji teologów. Ziemia była początkowo zalanym wodami chaosem pogrążonym w ciemnościach – trudno jednak powiedzieć, czy powstała pierwszego dnia stworzenia, czy była już przedtem. Z pewnością natomiast pierwszego dnia Bóg rzekł: „Niechaj się stanie światłość!”, po czym nazwał ją dniem, a ciemność nocą. Drugiego dnia nastąpiło oddzielenie nieba od ziemi. Miało ono być sklepieniem, nad którym i pod którym znajduje się woda. Trzeciego dnia wyłoniły się lądy spośród zalewającej dotąd ziemię wody i powstały rośliny. Czwartego dnia Bóg stworzył słońce, księżyc i gwiazdy, aby „rządziły dniem i nocą i oddzielały światłość od ciemności”. Piątego dnia Bóg powołał do życia zwierzęta wodne i ptaki. Szóstego dnia – najpierw stworzył zwierzęta lądowe, a potem rzekł: „Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem, nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!”. Siódmego dnia Bóg odpoczywał.

Druga wersja dziejów stworzenia, która potem następuje, różni się przede wszystkim opisem powstawania człowieka (na człowieku zresztą jest skoncentrowana jej treść). Zgodnie z nią człowiek powstał nawet przed roślinami, ulepiony „z prochu ziemi”. Potem Bóg stworzył dlań (na wschodzie, czyli w najświętszej w mitologiach stronie świata) Eden – rajski ogród. W centrum Edenu rosły dwa różniące się od innych drzewa: drzewo życia oraz to zakazane – czyli drzewo poznania dobra i zła. Następnie Bóg stworzył zwierzęta, ale w tej wersji to człowiek ponadawał im nazwy. Przez upoważnienie do nadania imion wszelkiemu stworzeniu Bóg pozwolił ­Adamowi współuczestniczyć w dziele stworzenia. Pozornie błaha czynność nabiera tu wagi filozoficznej. Bóg stworzył ziemię, rzeki, góry, zwierzęta, kwiaty, ale nazwać je kazał Adamowi. To tak, jakby odstąpił część swej siły stwórczej, bo przed posiadaniem własnego imienia rzeczy te nie istniały w pełni. W końcu Bogu zrobiło się żal człowieka, że jest sam i nie ma żadnej pomocy, więc wyjął mu we śnie żebro i stworzył zeń kobietę.

Uwaga! Uderzające jest pewne podobieństwo biblijnych opisów stworzenia świata do mitów greckiego i mezopotamskiego: w nich też za początkowy stan uważane są chaos i woda.

Stworzenie świata w Biblii

Grzech pierworodny

To nie tylko pierwszy ludzki grzech w Biblii. To także moment, w którym ujawnia się w pełni dwoista natura człowieka stworzonego „na obraz i podobieństwo Boga”, ale jednocześnie przecież ułomnego, słabego. To po tym, jak skuszona przez węża Ewa namówiła Adama do skosztowania jabłka z zakazanego drzewa, nastąpiło wygnanie z Edenu –koniec niezmąconego, i chyba niemożliwego, szczęścia ludzi.

W opisie grzechu pierworodnego każda istota i każdy element ma swoje symboliczne znaczenie – w dodatku różnie na przestrzeni wieków interpretowane. Same postacie naszych prarodziców mogą być postrzegane w rozmaity sposób.

• Ewa – może być postrzegana jako symbol cielesności lub narzędzie diabła.
• Adam – jako uosobienie ludzkiej słabości albo, to duża różnica, ludzkiej duchowości, która zawsze ulegnie ciału.
• Wąż – to szatan, ale też, tak jak Ewa, pokusa cielesności.
• Drzewo poznania dobra i zła – to symbol najbardziej tajemniczy.
• Jabłko z niego można interpretować po prostu jako coś, co chciałoby się mieć – jakąkolwiek pokusę.

Zastanawiająca jest jednak nazwa tego drzewa. Przecież na pozór to chyba dobrze i po myśli Boga, że ludzie dowiedzą się, co jest dobre, a co złe. Chyba że spojrzymy na Eden jako na świat mitycznego człowieka natury, który nie ma żadnych ograniczeń kulturowych – zakazów i nakazów (więc po prostu nie może zgrzeszyć), a moment zerwania jabłka odbierzemy jako mityczny zapis uzyskania świadomości etycznej (czyli moment, w którym po raz pierwszy pojawiło się jakieś prawo moralne). Interpretacja taka ma swoje odbicie w osiemnastowiecznej filozofii Jeana Jacquesa Rousseau, który sformułował, niezmiernie ważne dla filozoficznych i antropologicznych koncepcji XIX i XX wieku, przeciwstawienie szczęśliwego i wolnego człowieka natury z pierwotnych czasów i nieszczęśliwego, skrępowanego tysiącami norm człowieka kultury.

Historia Kaina i Abla

Kain i Abel to synowie Adama i Ewy. Kain zabił Abla z zazdrości o łaskę Boga. Bóg ukarał go dość łagodnie – napiętnował go znamieniem oznaczającym bratobójcę i wygnał „na wschód od Edenu”.

Warto pamiętać, że w literackich ujęciach Kain nie zawsze jest odrażającym zbrodniarzem. Interpretując jego postać, romantycy dostrzegali w nim buntownika, który przeciwstawia się ślepej potędze Boga. Z kolei John Steinbeck, dwudziestowieczny pisarz amerykański, na zasadzie analogii do historii Kaina i Abla zbudował powieść Na wschód od Edenu. Wyrażenie „kainowe znamię” oznacza dzisiaj piętno zbrodniarza, zabójcy brata lub rodaka.

Zniszczenie Sodomy i Gomory

W Księdze Rodzaju opisane są dwa występne miasta. Głównym zajęciem ich mieszkańców było oddawanie się wyszukanym i mniej wyszukanym formom rozpusty. Bóg najpierw ostrzegł ich przed swoim gniewem. Gdy to nie poskutkowało, zniszczył oba miasta. Jak sam powiedział – nie zrobiłby tego, gdyby w którymś z nich znalazło się choć dziesięciu sprawiedliwych. Niestety, sprawiedliwy znalazł się tylko jeden: Lot. Wszyscy pozostali mieszkańcy zginęli. Kiedy aniołowie wyprowadzali Lota i jego żonę z ginącego miasta, zabronili im oglądać się za siebie. Żona Lota (symbol kobiecej ciekawości) nie wytrzymała, obejrzała się i została zamieniona w słup soli. Stąd potoczne powiedzonko „zamienić się w słup soli”.

Ofiarowanie Izaaka

Bóg poddał najcięższej próbie patriarchę Abrahama. Rozkazał mianowicie, by ten złożył mu w ofierze na górze Moria swojego ukochanego syna Izaaka. Wierny Abraham, mimo cierpienia, postanawia spełnić rozkaz. Po czterodniowej podróży przybywa na miejsce, wiąże Izaaka, przygotowuje narzędzia. W końcu podnosi nóż, by zabić syna – a wówczas anioł Boży w ostatniej chwili go powstrzymuje.

Do motywu Abrahama i ofiarowania Izaaka wielokrotnie powracała sztuka późniejszych epok, szczególnie upodobali go sobie malarze. Wewnętrzne rozdarcie, gdy Bóg zażądał ofiary z syna, oraz czyn patriarchy – stały się także tematem wielu analiz i dyskusji filozoficznych.

Wyjście z Egiptu i wędrówka do Ziemi Obiecanej

To historia związana z postacią Mojżesza. Opowiada o ucieczce Izraelitów z niewoli w Egipcie, gdzie byli podrzędną warstwą ludności. W pokonaniu potęgi faraona uczestniczył osobiście Bóg. To On – w ścisłej współpracy z Mojżeszem – zesłał na Egipt plagi, które doprowadziły faraona do decyzji o uwolnieniu Izraelitów (dziś wyrażenie „plagi egipskie” oznacza dotkliwe, nieznośne zdarzenia lub – ludzi). Plagi egipskie: woda Nilu zamieniła się w krew; inwazja żab; inwazja komarów; inwazja much; zaraza wśród bydła; wrzody; niszczący grad; atak szarańczy; ciemności (zwane też egipskimi); śmierć pierworodnych synów.

Naród Wybrany z Mojżeszem na czele opuścił Egipt dość dziwną drogą – wiodącą przez sam środek Morza Czerwonego, którego wody rozstąpiły się przed nim, by zamknąć się nad egipską pogonią.

• Po cudownym przebyciu morza Izraelici szli przez pustynię Szur, aż dotarli do miejscowości Mara. Tam pojawił się pierwszy problem z zaopatrzeniem, woda w tej oazie była niezdatna do picia. Bóg kazał więc wrzucić Mojżeszowi do wody drewno, co sprawiło, że stała się słodka.

• Następnym etapem wędrówki była pustynia Sin. Tam rozwiązany został kolejny problem – braku żywności. Każdego ranka Izraelici znajdowali na ziemi cudowną mannę zastępującą chleb, każdego zaś wieczoru ich obóz obsiadały przepiórki.

• Kolejnym etapem wędrówki była miejscowość Refidim. Tam z kolei zabrakło wody. Bóg kazał Mojżeszowi uderzyć laską w skałę i wówczas popłynęła z niej woda. Pod Refidim też odbyła się bitwa z Amalekitami. W czasie tej bitwy ludziom Mojżesza wiodło się tylko wtedy, gdy on sam trzymał ręce podniesione do góry. Gdy je opuszczał, zaczynali zwyciężać przeciwnicy. Bitwa była długa, więc brat Mojżesza, Aaron, i jeszcze jeden z przywódców, Chur – podparli swoimi ciałami ręce wodza. Izraelici zwyciężyli.

• Czwartym etapem była wędrówka z Refidim pod górę Synaj. To sławne miejsce, w którym trzy miesiące po opuszczeniu Egiptu Bóg objawił Mojżeszowi Dekalog, sformułował przepisy kultowe i prawne, nakazał wyświęcenie kapłanów i zbudowanie Arki Przymierza, czyli specjalnej skrzyni na tablice z przykazaniami. W czasie gdy Mojżesz rozmawiał z Bogiem, na dole Izraelici uznali, że zaginął – i zdezorientowani wprowadzili kult złotego cielca.

Wędrówka trwała jeszcze przez trzydzieści osiem lat. Następowały kolejne bunty Izraelitów przeciwko Bogu, uśmierzane przez Mojżesza, i starcia z innymi plemionami. U kresu wędrówki, na stepie Moab, Mojżesz wykonał kolejne prawa i nakazy opisane w Księdze Powtórzonego Prawa. Mojżesz nie doszedł do Kanaanu – Ziemi Obiecanej. Ujrzał ją ze szczytu wzgórza i wyzionął ducha w wieku 120 lat. Jego misja się skończyła. Wędrówka Izraelitów trwała 40 lat. Właściwie do Ziemi Obiecanej weszło, już pod wodzą następcy Mojżesza – Jozuego, nowe pokolenie, które nie pamiętało czasów egipskiej niewoli.

Zburzenie Jerycha

Mury palestyńskiego miasta obleganego przez Żydów rozkruszyły się, gdy Jozue, wódz Izraelitów, kazał siedmiu kapłanom siedem razy zadąć w siedem trąb. Nawiązuje do tej starej opowieści Norwid w wierszu pt. Bema pamięci żałobny-rapsod:

I powleczem korowód, smęcąc ujęte snem grody,
W bramy bijąc urnami, gwizdając w szczerby toporów,
Aż się mury Jerycha porozwalają jak kłody,
Serca zmdlałe ocucą – pleśń z oczu zgarną narody…

Dziś wyrażenie „mury Jerycha” oznacza pozornie duże przeszkody, które jednak okazują się łatwe do pokonania, rozsypują się w proch. A mianem trąby jerychońskiej określamy krzykacza, ale też głuptasa.

Wznoszenie Wieży Babel

Mówi o niej biblijna opowieść, która wyjaśnia powstanie różnych języków. Potomkowie Noego chcieli zbudować tak wysoką wieżę, żeby sięgała do nieba. Bóg – aby nie dopuścić do tego – pomieszał im języki i rozproszył ich po świecie, dzieląc na różne narody.

Dziś mianem wieży Babel określa się zamęt, bałagan lub zbiorowisko ludzi posługujących się różnymi językami.

Bohaterowie biblijni

Wybrani bohaterowie Starego Testamentu

• Noe – jeden z patriarchów biblijnych (czyli według Biblii – praojców ludzkości i Izraela), człowiek prawy, który znalazł łaskę u Boga jako jedyny wśród grzesznej ludzkości. Bóg był wówczas bardzo rozgniewany na ludzi i postanowił zesłać na ziemię potop. Uczynił to, ale ocalił Noego i jego rodzinę. Kazał Noemu zbudować specjalną arkę i skryć się w niej wraz z rodziną i przedstawicielami wszystkich zwierząt. Tak przetrwało życie na ziemi. Po potopie na niebie ukazała się tęcza – znak przymierza Boga z ludźmi. Wiele legend wiąże się z Noem. Istnieje legenda o jego kłótni z żoną, która sądziła, że mąż oszalał, i nie chciała wejść do arki. Inna legenda opowiada o pijaństwie Noego, pierwszego smakosza trunku z własnych winnic, którego wyśmiali synowie, bo nadużył wina i spał nagi. Jest też historia o psim nosie i łokciu żony, których użył Noe do zatkania otworu w arce, i dlatego zawsze są zimne. Poza tym Noe jest przykładem długowieczności – żył 950 lat!

• Abraham – patriarcha, który poprowadził Izraelitów do Kanaan w Palestynie, gdzie osiedli. Abraham był wiernym wyznawcą Boga, choć ten przez sto lat nie dał mu dziecka z prawego łoża – z małżeństwa z ukochaną Sarą. Ale sytuacja się odmieniła: 90-letnia Sara powiła syna, Izaaka. To on właśnie, w najtrudniejszej chwili w życiu Abrahama, miał zostać złożony Bogu w ofierze.

• Józef – syn Jakuba, wnuk Izaaka. Ważna postać Biblii, ostatni patriarcha. Józefa, ulubieńca ojca, zawistni bracia sprzedali do niewoli egipskiej. To, że miał dar tłumaczenia snów i potrafił trafnie zinterpretować sen faraona o krowach tłustych i krowach chudych, uratowało Egipt przed głodem, a jemu zapewniło łaskę faraona i wysoki urząd na jego dworze. Gdy był już ministrem, szczęśliwym mężem Asenat i ojcem dwóch synów, przybyli do Egiptu jego zawistni bracia. Józef wybaczył im i sprowadził do siebie starego ojca.

• Mojżesz – jedna z najważniejszych postaci Starego Testamentu, prawodawca Izraela. Żył w ciągłym kontakcie z Bogiem, na górze Synaj Bóg przekazał mu Dekalog. Od wieków uznawano także Mojżesza za autora Pięcioksięgu. Według przekazu biblijnego urodził się w czasach, gdy faraon gnębił lud Izraela i kazał zabijać nowo narodzonych chłopców. Matka włożyła Mojżesza do koszyka z trzciny i pozostawiła na brzegu Nilu. Niemowlę znalazła córka faraona, przygarnęła je i wychowała. Później wyprowadził Izraelitów z Egiptu i przeprowadził ich do Ziemi Obiecanej. Mojżesz zmarł u kresu wędrówki do Ziemi Obiecanej. Nikt nie wie, gdzie jest jego grób. Z Mojżeszem wiąże się wiele symboli: krzak gorejący, z którego przemówił do niego Bóg; plagi egipskie, które Bóg zesłał na Egipt, gdy faraon nie chciał wypuścić z kraju Izraelitów; laska, którą zamienił Mojżesz w węża na dowód kontaktu z Bogiem.

• Dawid – król izraelski, „idealny władca” (1012-972 p.n.e.). Biblia podaje, że był autorem psalmów biblijnych. W młodości był pasterzem i lutnistą. Słynne jest podanie o tym, jak strzelając z procy, zabił olbrzyma Goliata. Dawid ogłosił się królem po śmierci króla Saula.

• Salomon – król izraelski, syn Dawida. Jego mądrość stała się słynna (dziś śladem pamięci o niej jest wyrażenie „salomonowa mądrość”, oznaczające mądrość nadzwyczajną), a czasy jego panowania Biblia określa jako złoty wiek Izraela. Salomon dbał o kulturę, w tym literaturę, o rozbudowę, o gospodarkę państwa, unikał wojen. To za jego panowania wzniesiono pierwszą wielką świątynię w Jerozolimie. Mądrość Salomona zachwyciła królową Saby. A przykładem jego mądrości jest przypominany wyrok rozstrzygający spór dwu kobiet o dziecko (śladem tej historii jest wyrażenie „salomonowy wyrok”, oznaczające sprawiedliwe rozwiązanie wynikające z głębokiej mądrości). Pomija się natomiast często dziwne wydarzenia ze schyłku życia wielkiego króla. Otóż według Biblii Salomon miał mieć słabość do cudzoziemek, spośród których zorganizował sobie harem liczący, bagatelka, „siedemset żon księżniczek i trzysta żon drugorzędnych”. Pod wpływem zaś cudzoziemskich zwyczajów tych kobiet Salomon zmienił religię i został wyznawcą obcej bogini Astarte. Rozpad Izraela po jego śmierci miał być karą wymierzoną za to przez Boga.

Bohaterowie Nowego Testamentu

• Chrystus – dzieje i działalność według Nowego Testamentu. Jezus narodził się w Betlejem, w stajni, ponieważ nie było dla Maryi i Józefa miejsca w żadnej gospodzie. Towarzyszyły temu m.in. ukazanie się komety i wizyta trzech mędrców ze Wschodu. W przepisowym terminie, osiem dni po urodzeniu, Jezus został obrzezany w świątyni w Jerozolimie. Niedługo potem Święta Rodzina uciekła do Egiptu przed rzezią niewiniątek dokonywaną w okolicach Betlejem przez żołnierzy Heroda, który dowiedział się o narodzeniu Mesjasza. Po śmierci Heroda Maryja i Józef z małym Jezusem wrócili w rodzinne strony i osiedlili się w Nazarecie, w prowincji Galilea. Gdy Mesjasz miał dwanaście lat, po raz pierwszy objawiły się Jego zdolności. Podczas wizyty w Jerozolimie zgubił się na trzy dni swoim ziemskim rodzicom. Po długich poszukiwaniach odnaleźli Go w świątyni, gdzie prowadził dysputy z uczonymi teologami, znacznie nad nimi górując. Potem wrócił do Nazaretu.Moment przełomowy – rozpoczęcie działalności – nastąpił, gdy Chrystus miał około trzydziestu lat. Wówczas pojawił się nad rzeką Jordan i został ochrzczony przez Jana Chrzciciela. Po ceremonii usłyszano głos Boga: „Ten jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie”. Ochrzczony Chrystus udał się na pustynię, gdzie przez czterdzieści dni pościł i był kuszony przez diabła. Wyszedł jednak z tego bez szwanku i odwiedził Betanię, gdzie przyłączyli się doń pierwsi uczniowie. Jakiś czas potem dokonał w Kanie pierwszego cudu.Później na moment odwiedził Jerozolimę i wypędził kupców ze świątyni. Potem wrócił do Galilei, gdzie rozpoczął intensywną działalność nauczycielską. To wtedy opowiedział większość przypowieści, czynił cuda, wreszcie wygłosił „Kazanie na Górze” („Osiem błogosławieństw”), które uchodzi za kodeks moralności chrześcijańskiej. Rosła Jego popularność, a jednocześnie wzrastała wobec niego wrogość środowisk kapłańskich i arystokratycznych. Po ponad roku wyruszył w podróż misyjną po Judei. Na jej zakończenie wjechał do Jerozolimy.Gdy nadeszło święto Paschy, odbyła się Ostatnia Wieczerza, w czasie której Chrystus objawił ostatecznie apostołom swoje powołanie. W nocy po niej Jezus, wydany przez Judasza, został pojmany. Rankiem Sanhedryn, sąd religijny, skazał Go na śmierć. Wyrok jednak wymagał zatwierdzenia przez Rzymian, więc doprowadzono Chrystusa przed oblicze Poncjusza Piłata. Ten zamierzał Go zwolnić po uprzednim wychłostaniu. Kapłani jednak zdecydowanie żądali kary śmierci. Wówczas Piłat, symbolicznie umywając ręce, dał im wolną rękę. Zaistniała jeszcze jedna szansa uwolnienia Jezusa: z okazji święta Paschy Rzymianie pozwalali ludowi wybrać jednego skazańca, który zostanie zwolniony. Lud jednak wybrał pospolitego złoczyńcę – Barabasza. Wieczorem Chrystus został ukrzyżowany na wzgórzu Golgota, gdzie zmarł. Został pogrzebany, a na trzeci dzień zmartwychwstał, niewiasty i Jego uczniowie znaleźli pusty grób.

• Maryja, Matka Boska, łączy w sobie dziewictwo z macierzyństwem, dzięki czemu jest ideałem chrześcijańskiej kobiecej świętości. Jest niezbędną pośredniczką między boskością Ojca a człowieczeństwem Syna, który poczęty został za pośrednictwem Ducha Świętego. Troszczy się o swego syna i cierpi wraz z nim.

• Apostołowie – uczniowie i pomocnicy Chrystusa, którzy po Jego śmierci przejęli misję głoszenia Dobrej Nowiny. Było ich dwunastu (miejsce Judasza zajął Maciej).

• święty Piotr był pierwszym apostołem. To do niego powiedział Chrystus: „Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie”. Jest postacią wielką i bardzo ludzką: gdy żołnierze i strażnicy przyszli pojmać Jezusa, najpierw uniósł się gniewem i mieczem odciął ucho jednemu z Jego ciemiężycieli, by potem, „nim kur zapieje”, trzykrotnie się Go zaprzeć. Po śmierci Chrystusa działał jeszcze dość długo. Zginął ukrzyżowany przez Rzymian.

• Judasz – czarna owca wśród apostołów. To on wydał Jezusa. Uczynił to, składając sławny (nazwany później judaszowym) pocałunek, w dodatku za nędznych trzydzieści srebrników. Skończył marnie – nękany poczuciem winy powiesił się. Dante w Boskiej komedii umieścił go w ostatnim kręgu piekła. W malarstwie Judasz przedstawiany jest w żółtych szatach i z rudą brodą, co uznawano za nieodłączne atrybuty zdrajcy.

• Ewangeliści to św. Mateusz, św. Marek, św. Łukasz i św. Jan – autorzy czterech Ewangelii wchodzących w skład Nowego Testamentu. Tradycyjnie św. Mateusza przedstawia się z piórem w dłoni, obok piszącego Marka leży skrzydlaty lew, obok św. Łukasza – wół, a św. Jan przedstawiany był z reguły z orłem w tle. Symbolika ta ma związek z wizją rydwanu Jahwe w Księdze Ezechiela, do której nawiązuje potem Apokalipsa św. Jana. Otaczają go cztery postacie, o czterech twarzach (człowieka, wołu, lwa i orła) każda.

• Święty Paweł – początkowo, jako zapalony prześladowca chrześcijan, nosił imię Szaweł. Nawrócił się dopiero po śmierci Chrystusa, który ukazał mu się w całym swym majestacie na drodze do Damaszku. Po tym wydarzeniu Szaweł oślepł na trzy dni, a kiedy wrócił mu wzrok – przyjął chrzest i rozpoczął gorliwą działalność apostolską.

• Jan Chrzciciel – jego działalność była zapowiedzią działalności Chrystusa. Głosił potrzebę chrztu i chrzcił masowo ludzi nad rzeką Jordan. Przez niektórych był nawet uważany za Mesjasza. To właśnie Jan Chrzciciel ochrzcił Chrystusa. Zginął uwięziony przez Heroda.

• Herodiada – jedna z najmniej sympatycznych postaci Nowego Testamentu, kochanka Heroda Antypasa. Nienawiść Herodiady do Jana Chrzciciela była przyczyną jego śmierci. Sam Herod, który aresztował Jana Chrzciciela, gdy ten potępił jego cudzołóstwo, odczuwał szacunek, a nawet lęk wobec świętego męża. Nie zamierzał zrobić mu krzywdy. Herodiada użyła podstępu. Sprowadziła swą piękną i umiejącą wdzięcznie tańczyć córkę Salome, by wystąpiła przed Herodem. Ten, oczarowany tańcem, obiecał spełnić jej dowolne życzenie… Salome zażądała głowy proroka. I otrzymała ją na tacy. Historia ta cieszyła się powodzeniem w sztuce schyłku XIX wieku. Flaubert opisał ją w noweli Herodiada, a jeden z najsłynniejszych obrazów Gustava Klimta przedstawia Salome.

• Piłat – rzymski prokurator Judei, który uchylił się od wydania wyroku na Jezusa. Kojarzone z nim słowa „umywam ręce” mają dziś znaczenie: nie biorę za to odpowiedzialności, róbcie, jak chcecie, w gruncie rzeczy nie zgadzam się z tym, ale nie będę się wtrącać. Taką postawę przyjął Piłat w sprawie wyroku wobec Chrystusa, wydanego przez Sanhedryn, a zatwierdzonego przez Poncjusza Piłata (podobno wbrew jego przekonaniom). W Ewangelii według św. Mateusza Piłat „wziął wodę i umył ręce wobec tłumu, mówiąc »Nie jestem winny krwi tego Sprawiedliwego. To wasza rzecz«”. Takie symboliczne zachowanie wywodzi się ze zwyczaju, który kultywowano w wypadku znalezienia zabitego człowieka, gdy sprawca pozostawał nieznany. Księga Powtórzonego Prawa głosi, że starszyzna miejska miała wówczas zabić jałowicę i umyć nad nią ręce, wypowiadając słowa: ,,Nasze ręce tej krwi nie wylały, a oczy nasze jej nie widziały”.

Zagadnienia, które mogą się pojawić na maturze

Powstanie świata według mitologii i według Biblii – próba porównania

W obu kosmogoniach na początku panował chaos.

• W kosmogonii biblijnej na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Cały proces powstawania świata umownie rozłożony został na siedem dni (ostatni był dniem odpoczynku). Pierwszego dnia Bóg oddzielił światło od ciemności, drugiego niebo, trzeciego dnia zrobił porządek z wodami i oddzielił je od suchego lądu, czwartego stworzył wszystkie rośliny i drzewa, gwiazdy i inne ciała niebieskie, w piątym dniu stworzenia powołał do życia zwierzęta wodne i ptaki, w szóstym stworzył wszystkie zwierzęta lądowe oraz stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo. Bóg jest więc bezwzględnym początkiem całego stworzenia, bez Jego woli nic by nie powstało. Według mitologii greckiej powstanie świata nie przebiegało tak harmonijnie, w sposób tak zaplanowany jak w Biblii, nie było poddane żadnej kontroli. Przyjmuje się, że opisane w Biblii stworzenie świata potwierdza dobroć i wszechmoc Boga.

• Mitologiczny świat powstał zaś w wyniku krwawych walk o władzę między pierwszymi bóstwami. Na początku był Chaos, z którego wyłonili się Uranos (niebo) i Gaja (ziemia) – rodzice sturękich, cyklopów i tytanów. Sturęcy i cyklopi okazali się okrutnikami, istotami prawie bezrozumnymi, zbuntowali się przeciwko rodzicom i za to zostali strąceni przez Uranosa do Tartaru. Przetrwali tytani, i jeden z nich, Kronos, po pozbawieniu ojca męskości, objął władzę, uwolni rodzeństwo i poślubi swoją siostrę Reę. Bezwzględny w walce o władzę Kronos okazał się dobrym władcą, nie mógł jednak uwolnić się od obsesji władzy i ciągle pamiętał o okrutnym końcu swego ojca. Dlatego połykał swoje dzieci od razu po narodzeniu – taki los spotkał Hadesa, Posejdona i Herę. Rea zbuntowała się w końcu i zamiast małego Zeusa podała mu owinięty w pieluszki kamień, noworodka zaś ukryła w górach. On to, Zeus, pokonał później ojca i sam objął władzę, uwolniwszy przedtem rodzeństwo.

Poza stanem chaosu panującym na początku obie kosmogonie niewiele mają ze sobą wspólnego. Biblia jako stwórcę świata ukazuje jedną osobę, Boga, a sam świat przedstawia jako harmonijny i piękny. Powstawał on spokojnie, każdy krok Boga był zaplanowany i celowy. Powstawanie świata mitologicznego ma charakter krwawy i okrutny, to historia walk o władzę, obsesyjnego lęku przed jej utratą. Większe znaczenie niż proces kreacji ma w mitologii płodność – Zeus nie musiał wcale zabijać ojca, wystarczyło, że pozbawił go męskości.

Kosmogonia biblijna i mitologiczna – dwie wizje stworzenia świata

Zjawisko profetyzmu, biblijni prorocy

Profetyzm to przepowiadanie przyszłości, prorokowanie, zjawisko występowania proroków. Prorocy to postacie bardzo ważne dla Biblii i historii Izraela. Dla wierzących byli to ludzie, przez których przemawiał Bóg. W Izraelu było ich wielu, odgrywali ważną rolę. Nadworni prorocy byli jednymi z najważniejszych doradców króla. Część z nich działała zaś po prostu wśród ludu. Niektórzy w samotności zapisywali objawione przez Boga prawdy. Większość z tych objawień oprócz Boskich przykazań zawierała także przepowiednie dotyczące przyszłości Izraela.

Za najważniejszych proroków można uznać:

• Izajasza – który zapowiedział przyjście Mesjasza, a także kres niewoli babilońskiej;
• Jeremiasza – od którego imienia pochodzi słowo „jeremiada”, oznaczające lament, bo też nastrój przypominający lament panował w jego pismach (jeremiada to dziś także utwór literacki lub mowa zawierające żale z powodu klęski ojczyzny oraz proroctwa dotyczące odzyskania wolności);
• Ezechiela – którego księga należy do najbardziej tajemniczych fragmentów Biblii (zawiera m.in. opis rydwanu Jahwe i zapowiedź budowy drugiej świątyni);
• Daniela – którego proroctwa i czyny zostały opisane w księdze jego imienia, to on wyjaśnił znaczenie snu Nabuchodonozora;
• św. Jana – którego Apokalipsa… jest właśnie bardzo szczególnym proroctwem.

 

Przesłanie Księgi Hioba – o niezawinionym cierpieniu

Księga Hioba należy do pism mądrościowych. Jest dramatem poetycko-filozoficznym, uznawanym za dzieło odrębne, oryginalne. Hiob żył w kraju Us, był wiernym i sprawiedliwym czcicielem Boga. Bóg zaś pozwolił szatanowi wystawić wiarę Hioba na próbę: Hiob zostaje pozbawiony majątku, umierają jego dzieci, dotyka go trąd, lecz cały czas pozostaje wierny Bogu.

Księga Hioba zawiera najdawniejsze i wciąż aktualne wątpliwości człowieka. Podejmuje problem niezawinionego cierpienia. Stara się dociec, dlaczego człowiek cierpi, jeśli nie popełnił grzechów. Czy cierpienie jest karą za grzech? Z „Księgi Hioba” wynika, że nie, że człowiek nie jest w stanie do końca zrozumieć planów Boga, więc winien je przyjąć z pokorą, zaufać. W konsekwencji nasuwa się inne pytanie: czy warto być niewinnym, bezgrzesznym i wiernym Bogu?

Z Księgi Hioba wynika, że tak, bo choć niewinność nie przynosi wolności od cierpienia, to daje niewinnie cierpiącemu „spokój w cierpieniu”. Autor księgi podkreśla także indywidualizm Hioba. Hiob reprezentuje indywidualną odpowiedzialność człowieka wobec Boga, przedstawia osobisty dramat człowieka walczącego o swoją wolność.

Hiob – bohater literacki

Cierpienie w Biblii – i postawy ludzkie wobec niego

W Biblii cierpienie jest wielką tajemnicą. Jakże często biblijni bohaterowie „muszą” je przetrwać, zachować cierpliwość i wiarę. Ale przecież nawet Chrystus przeżył moment zwątpienia, gdy wypowiedział na krzyżu słowa „Boże mój, […] czemuś mnie opuścił”.

• Cierpienie jako kara. To chyba pierwsze biblijne ujęcie problemu cierpienia. Pierwsi cierpienie jako karę poznali Adam i Ewa. Później zaś działo się tak ze wszystkimi, którzy przeciwstawiali się starotestamentowemu Bogu. Bolesna kara spotkała mieszkańców Sodomy i Gomory, cały naród w czasach po śmierci Salomona. Wiąże się ono zawsze ze złamaniem jasno określonych przez Boga ustaleń, lecz choć nie mamy wątpliwości, że nastąpiło przestępstwo, Boża surowość czasem przeraża…

• Cierpienie jako próba. Co mają ze sobą wspólnego Abraham i Hiob? Obaj zostali poddani ciężkim i bolesnym próbom. Obaj byli też absolutnie „bez zarzutu” – o karze więc nie ma mowy. Od razu pojawia się pytanie: w imię czego te próby były aż tak bolesne? Carl Gustaw Jung, sławny, choć kontrowersyjny psycholog, interpretując Księgę Hioba, posunął się do stwierdzenia, że Hiob, który wytrzymał nadludzkie cierpienia, zatriumfował moralnie nad Bogiem i wywołał u Stwórcy chęć dopełnienia się przez przyjęcie postaci człowieka. Buntuje się też, tym razem w solidarności z Abrahamem, Søren Kierkegaard.

• Cierpienie mesjanistyczne. Oto sam Bóg umiera w męczarniach na krzyżu. Bierze na swe barki ludzkie winy, by za nie odpokutować. Poświęca siebie, by zbawić świat. Tym razem zamiast buntu odczuwamy grozę i podziw.

 

Wizja człowieka w Księdze psalmów

W Księdze psalmów wyraża człowiek pochwałę Boga i dziękczynienie za dzieło stworzenia. Poddany Bogu, ufny, podkreśla Boską moc, harmonię stworzonego świata – i wrysowuje w strofy psalmów portret własny: istoty silnej, panującej na ziemi, grzesznej, lecz liczącej na Boskie miłosierdzie.

Wizję świata i człowieka z Psalmu 8 można skonfrontować z koncepcją zawartą w Księdze Koheleta. Człowiek opisany w psalmie to „władca nad dziełami rąk Twoich”. Istota potężna, syn człowieczy, lecz umiłowany przez Boga, który oddaje mu we władanie wszelkie zwierzęta, ptactwo i ryby. W tym ujęciu człowiek jest „niewiele mniejszym od niebieskich mocy”. Psalm zawiera nie tylko pochwałę człowieka, lecz także świata stworzonego przez Boga, niebios i ziemi, gwiazd. Afirmacja ta, zachwyt nad światem i człowiekiem, stała się inspiracją dla myślicieli, zwłaszcza humanistów renesansowych. Koronnym przykładem jest Hymn, czyli Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…) Jana Kochanowskiego, której słowa są wiernym odbiciem idei wszechświata zawartej w biblijnych psalmach.

 

Wizja człowieka i świata w Księdze Koheleta – „marność”

Księga Koheleta, czyli Księga Eklezjastesa podejmuje motyw rozważań nad sytuacją człowieka w świecie. Zadaje pytanie, czym jest życie ludzkie i jednostka, zawiera odpowiedź na pytanie o szczęście człowieka, o sens jego egzystencji. Jak brzmi ta odpowiedź? Jej kwintesencją jest refren: „Marność nad marnościami, […] wszystko marność” – oto motto całej tej księgi. To bardzo pesymistyczna koncepcja człowieka i jego dzieła. Człowiek jest istotą kruchą i przemija, podczas gdy ziemia trwa wiecznie. Wszystkie dzieła i czyny człowieka są przemijalne. Nigdy nie nasyci się pożytkiem z całego trudu, jaki ponosi w życiu. Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje szczęścia, bo bogactwo, mądrość i rozum – wszystko to przemija, a życie jest tylko „gonieniem za wiatrem”. W wizji tej wieczna, nieprzemijalna jest ziemia i wieczne jest słońce, a słaby i kruchy człowiek – to marność.

Koncepcję tę niejednokrotnie przypominano i nawiązywano do niej w późniejszych wiekach. Stanowi ona nawet trzon filozofii modnych w takich epokach, jak średniowiecze, barok, romantyzm. Niezwykle silne wydają się wpływy Koheleta w myśleniu twórców barokowych. Motyw vanitas (łacińskie ‘marność’) należy do najważniejszych w tej epoce.

Trzeba jednak pamiętać, że Biblia prezentuje nie tylko pesymistyczną wizję słabego człowieka i przemijalności jego życia. Zawiera także koncepcję człowieka wspaniałego, harmonijnego i silnego – przykładem tej wizji jest Księga psalmów.

Pieśń nad Pieśniami

Pieśń nad pieśniami – różne interpretacje

Pieśń nad pieśniami jest poematem miłosnym, dialogiem Oblubieńca i Oblubienicy, którzy za pomocą zmysłowych obrazów, porównań i wyznań opisują swoje uczucie. Tradycja przypisuje jej autorstwo Salomonowi (żył w X w. p.n.e.), raczej błędnie, bo powstała prawdopodobnie w wiekach V-IV p.n.e.

Jak ją interpretować?

Nie skłamie i nie narazi się nikomu ten, kto powie, że to wielkie dzieło o miłości. Miłość wypełnia utwór po brzegi i to miłość kreuje niezwykłe obrazy i zachwyt ukochaną osobą, obiektem uczucia. W swojej dosłownej warstwie utwór zajmuje się z całą pewnością miłością zmysłową i próżno dowodzić jej tylko duchowego wymiaru. Trudno się dziwić – powstała na Wschodzie, pod gorącym słońcem Izraela, za czasów królów, którzy na ogół utrzymywali w swoich kosztownych pałacach liczny harem. Być może dlatego tyle w strofach „Pieśni nad pieśniami” opisów szczegółów kobiecego ciała i jego piękna: szyi, łona, piersi, bioder, pępka, brzucha.

Piękna musiała być Oblubienica – Sulamitka, długo utożsamiana z Sulamitką Abisag, nałożnicą króla Dawida, którego miała ogrzewać swoim ciałem. Prawdopodobnie niesłuszne jest to tradycyjne porównanie. Tymczasem Oblubienica nieco skromniej opisuje swego Oblubieńca, za to z całkowitą uległością kobiet Wschodu i tęsknotą za spotkaniem.

Portrety i uczucia obrazują zatem miłość oblubienicy i oblubieńca, pełną oczekiwania, zmysłową. Nie jest to jednak jedyna interpretacja. Kościół, teologowie, badacze Biblii zwracają uwagę na przenośny sens utworu. Talmud uznaje „Pieśń nad pieśniami” za alegoryczny obraz miłości Boga i Izraela. Chrześcijanie interpretują utwór jako wyraz miłości Kościoła do Chrystusa lub dialog ludzkiej duszy z Bogiem. Warto wziąć pod uwagę i uszanować wszystkie interpretacje, zwłaszcza że przecież we wszystkich wypadkach główną rolę odgrywa tu wszechogarniająca, niezwyciężona, silniejsza od śmierci – miłość.

Przypowieści biblijne

Przypowieści biblijne i zawarte w nich prawdy

Przypowieść (parabola) to utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Oznacza to, że prosta, uboga fabuła jest tylko ilustracją, obrazkiem, który ukazuje głębsze, uniwersalne treści; często utwór taki operuje nośną maksymą, przysłowiem, np. „ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi” (przypowieść o robotnikach w winnicy). Właściwa interpretacja przypowieści wymaga przejścia od jej znaczenia dosłownego (widocznego na zewnątrz) do znaczenia ukrytego. Przykładem może być przypowieść o siewcy. Obrazek zewnętrzny to siewca rozsiewający ziarno, które trafia na różny grunt. Jest to znaczenie dosłowne. Znaczenie ukryte musimy odnaleźć: siewca to nauczyciel, ziarno to mądrość i nauka, gleba to słuchacze i uczniowie, w różny sposób przyswajający przekazywaną im mądrość.

• Przypowieść o siewcy opowiada o tym, jak ziarno rozsiewane przez siewcę padało na różne podłoża. Raz padło na drogę – i wydziobały je ptaki; nie wzeszło na kamiennym podłożu ani pomiędzy cierniami. Dopiero gdy trafiło na żyzną glebę, wydało plon bogaty. Łatwo odczytać znaczenie tej przypowieści, odnaleźć jej sens dotyczący ziarna mądrej nauki Słowa Bożego, które nauczyciel rozsiewa między słuchaczami. Przypowieść zawiera nakaz, by być jak żyzna gleba, przyjmować nauki – wówczas dadzą one owoce.

• Przypowieść o synu marnotrawnym ukazuje, że Bóg cieszy się z każdego nawróconego wiernego, choćby zgrzeszył on wcześniej i odszedł od wiary. Myśl tę ilustruje postawa ojca, który wita radośnie marnotrawnego syna wracającego z włóczęgi. Powrót do rodziny traktuje tak, jakby umarły syn ożył.

• Przypowieść o ziarnku gorczycy zawiera porównanie Królestwa Bożego do ziarna gorczycy – najmniejszego z nasion, z którego jednak wyrasta czterometrowa roślina, o wiele większa niż inne.

• Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie prezentuje wzór prawdziwej miłości bliźniego. Samarytanin, który w przypowieści pomógł rannemu człowiekowi, pielęgnował go, podzielił się swoim majątkiem, jest symbolem miłosierdzia i współczucia człowieka dla człowieka. Samarytanin dziś wciąż oznacza człowieka litościwego i miło­siernego.

• Przypowieść o dobrej i złej budowli to dwa obrazki: domu zbudowanego na opoce, stabilnym podłożu, dzieło męża mądrego, i domu ustawionego przez głupca na piachu. Który przetrzyma uderzenie wichru, powódź i deszcze? Oczywiście ten na opoce. Nie nastręcza to wielkich trudności interpretacyjnych: ludzkie życie, wiara, poglądy zbudowane na trwałych podstawach i solidnych wartościach nie muszą obawiać się zniszczenia, są silne.

• Przypowieść o wdowim groszu opowiada o ubogiej kobiecie, wdowie, która złożyła w synagodze skromną ofiarę, tylko grosz – dwa szelążki. Wśród bogatych darów innych wiernych marnie wyglądał jej dar, lecz było to wszystko, co miała. Jezus uznał, że to najwartościowsza ofiara, bo nie wartość obiektywna jest istotna, lecz to, ile znaczy dla ofiarodawcy. I tak zostało: „wdowi grosz” to także dzisiaj dar okupiony wielkimi wyrzeczeniami, choć sam w sobie nie musi być wielki.

• Przypowieść o robotnikach w winnicy to opowieść o gospodarzu, który najął ludzi do pracy w winnicy. Umówił się co do zapłaty – po denarze. Dostali denara ci, co pracowali od świtu, i ci, co od południa, a nawet ci, co przyszli wieczorem. Dziwne? Nawet niesprawiedliwe? Nie, jeśli weźmiemy pod uwagę ukryte znaczenie całej historii: winnica to Królestwo Niebieskie, gospodarz to Bóg, który obdarza swoimi łaskami, nie pytając, kiedy wierni przyszli do niego, kiedy się nawrócili. Być może według ludzkich kryteriów nie wszystko tu się zgadza – my, ludzie, nigdy nie zapłacilibyśmy tyle samo za dzień, ile za godzinę pracy! Trzeba jednak pamiętać, że Biblia bywa tajemnicza i raz po raz prezentuje motyw ukrytego planu Boskiego, zrazu niezrozumiałego dla człowieka, ale w gruncie rzeczy mądrego i dobrego.

• Przypowieść o talentach opowiada o pewnym człowieku, który wyjeżdżał w niebezpieczną podróż i pozostawił swój majątek pod opieką trzech sług. Pierwszemu zostawił pięć talentów (miara walutowa – około 20 kg kruszcu), drugiemu dwa, a trzeciemu tylko jeden. Gdy po długim czasie powrócił, okazało się, że pierwszy i drugi podwoili jego majątek, a ten trzeci, zamiast się nim zaopiekować, zakopał go w ziemi. Zirytowany tym właściciel kazał zabrać mu jedyny talent i oddać temu, który zarobił najwięcej. Na koniec padają słowa: „Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma”. Oczywiście, właściciel to nie kto inny niż Bóg, a trzej słudzy to ludzie, którzy różnie wykorzystali swe pozytywne cechy czy talenty (tym razem we współczesnym znaczeniu). Kara czeka tych, którzy nie rozwijają siebie, lekceważąc postęp duchowy i moralny rygor.

• Przypowieść o celniku i faryzeuszu przedstawia dwie modlitwy dwóch różnych ludzi: członka arystokratycznego stronnictwa religijnego bardzo dbającego o zewnętrzne formy kultu i celnika, czyli wykonawcy najbardziej wówczas pogardzanej i uważanej za grzeszną pracy. Modlitwa pierwszego to obłudne podziękowanie, że dotrzymuje rytualnych przepisów i nie jest taki okropny jak celnik. Modlitwa drugiego to pokorna prośba o przebaczenie. Która uznana została za godną wysłuchania?

Inne przypowieści biblijne: przypowieść o uczcie, przypowieść o skarbie i perle, przypowieść o zaginionej owcy, Przypowieść o pannach roztropnych i nierozsądnych.

Hymn o miłości

Hymn o miłości – utwór na najważniejszy temat

Hymn o miłości, zawarty w Pierwszym liście do Koryntian autorstwa św. Pawła, jest wielką pochwałą miłości, jej opisem, a nawet próbą definicji. To właśnie z tego utworu pochodzi obelga „cymbał brzmiący”. Kto to jest cymbał brzmiący albo miedź brzęcząca? Człowiek pozbawiony miłości. Uczucie to staje się tu potężną wartością – po raz pierwszy w literaturze zyskuje taką poetycką realizację.

Hymn o miłości zestawia się i porównuje z Pieśnią nad pieśniami. Oba utwory dotyczą tego samego tematu, oba wielbią i chwalą miłość, jednak w zupełnie różny sposób! W starotestamentowej „Pieśni nad pieśniami” miłość została ukazana za pomocą obrazów zmysłowych. Święty Paweł zaś odwołuje się do określeń abstrakcyjnych, stanów psychicznych, do wartości niematerialnych.

W pierwszej części Hymnu… autor dowodzi potęgi miłości przez zaprzeczenia. Bledną przy niej ogromne moce: język aniołów, dar proroctwa, nawet męczeństwo i ubóstwo, nawet wszelka wiedza i wiara przenosząca góry – niczym są, gdy brak miłości. Drugą część utworu rozpoczyna pełen uwielbienia opis uczucia, skonstruowany także na zasadzie zaprzeczenia:

Miłość nie zazdrości,
nie szuka poklasku,
nie unosi się pychą…

Zaprzeczeniom towarzyszy wyliczenie innych przymiotów: jest wieczna, cierpliwa, łaskawa, wszystko zniesie, wszystko przetrzyma. Zakończenie – „Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość – te trzy: / z nich zaś największa jest miłość” – potwierdza raz na zawsze rangę uczucia. I nie trzeba pytać, o jaki rodzaj miłości tu chodzi: o miłość ludzką, uczucie człowieka do Boga, duszy do Kościoła czy Kościoła do Chrystusa. Wszystko to przecież miłość – różne realizacje najwyższego uczucia.

Symbolika i znaczenie Apokalipsy św. Jana

„Apokalipsa” dosłownie oznacza odsłonięcie, objawienie. Jest to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej, który opisuje tajemnice czasów ostatecznych (czyli koniec świata). Apokalipsa św. Jana nie jest jedyną apokalipsą biblijną, lecz to ona właśnie zamyka całość świętej księgi oraz stanowi źródło rozlicznych odniesień i nawiązań późniejszej literatury i sztuk plastycznych.

Księga ta zawiera widzenie św. Jana, który prorokuje, ogląda w swoim objawieniu koniec świata. Jan przepowiada przyszłe losy, grozi, pociesza, przestrzega ludzkość. Apokalipsa… prezentuje także walkę dobra i zła, upadek ludzkości i przywracanie ładu świata. To księga trudna do zrozumienia, tajemnicza, obfitująca w symbole, znaczące wizje, znaki, liczby. Znane symbole to: cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy), bestia – Antychryst, smok walczący z kobietą, siedem trąb i siedem pieczęci. Oto księga przeznaczeń Bożych zamknięta jest siedmioma pieczęciami. Łamie je Baranek, po czym ukazują mu się symboliczne zwierzęta i czterej jeźdźcy: na koniu białym, ognistym, czarnym i trupio­ bladym. Ukazuje się także znak: Niewiasta i Smok – obraz walki, w której przegrywa smocza bestia, uosobienie szatana. Oczywiście, objawienie to za pomocą symboli i tajemnic odsłania dalsze dzieje ludzkości i Kościoła. Co czeka ludzkość? Głód, wojny, zarazy, katastrofy, ale w końcu – triumf dobra nad złem, Kościoła nad szatanem i zwycięstwo Chrystusa. Całość przekazu ukryta jest pod tajemniczymi symbolami i trudna do rozszyfrowania.

Znaki i symbole Apokalipsy świętego Jana

• Liczby: cztery – symbol świata ziemskiego (4 strony świata, 4 żywioły, wiatry, epoki itd.); siedem – mistyczna liczba, tajemnica, w „Apokalipsie…” jest 7 gwiazd, 7 pieczęci, 7 trąb, 7 aniołów.
• Barwy: biel – zwycięstwo; ogień – wojna; czerń – głód, nędza; blady – śmierć.
• Osoby: Baranek – Chrystus; Niewiasta – Kościół, wiara; Smok – szatan, zło; Jeźdźcy – niosą: wojnę, zabór, głód, śmierć.
• Przedmioty: pieczęć – wyroki Boże; księga – zapis planów Boga; łuk – zwycięstwo, zabór; miecz – wojna, zniszczenie.
• Zwierzęta: lew – zwycięstwo; wół – wojna; orzeł – głód; zwierzę z twarzą człowieka – śmierć.

Do Apokalipsy św. Jana nawiązuje wielu późniejszych twórców. Między innymi wielcy polscy romantycy, katastrofiści, a także pisarze i poeci współcześni, np. Tadeusz Konwicki w Małej apokalipsie, Czesław Miłosz w wierszu Piosenka o końcu świata, Zbigniew Herbert w wierszu U wrót doliny. Apokalipsa jest też popularnym tematem malarstwa. Wystarczy przypomnieć przejmujący tryptyk Hansa Memlinga pt. Sąd Ostateczny lub dzieła Hieronima Boscha.

Wizyjność i uniwersalny (ponadczasowy) sens Apokalipsy św. Jana

Jest jedyną wizyjną księgą Nowego Testamentu (w Starym Testamencie wizje przyszłości pojawiają się w księgach proroków). Już pierwsze wersy Apokalipsy… zapowiadają jej profetyczny (proroczy, wizyjny) charakter – czytamy w nich, że cały tekst będzie dotyczył tego, co „potem dziać się będzie”. Pojawiają się w tej księdze cechy typowe dla wszystkich tekstów wizyjnych: rozbudowana metaforyka; nagromadzenie symboli; podniosły, natchniony, graniczący z ekstazą (zachwyt, uniesienie i zupełne oderwanie się od rzeczywistości) nastrój.

Co decyduje o uniwersalnym (ponadczasowym) charakterze tego tekstu? Mimo trudności ze szczegółową interpretacją objawienia świętego Jana śmiało można wskazać jego dwa podstawowe sensy uniwersalne. Pierwszy – jest związany z religijnym charakterem tego tekstu. Zgodnie z nim świat pełen jest zła i cierpienia. Najczęściej doświadczają go osoby (bądź narody) prawe i niewinne. Ludzie poczytują to za niesprawiedliwość i wydaje im się, że Bóg przestał zajmować się ich sprawami, a nawet stracił z oczu całą ziemię. Tak jednak nie jest – Stwórca dał bowiem ludziom swobodę tylko na pewien czas, potem zaś przyjdzie chwila osądu i rozliczenia. Na sprawiedliwych czeka niebieskie Jeruzalem, a w nim – wieczna szczęśliwość, przed potępionymi natomiast pojawi się „jezioro zionące siarką ognistą” (zagłada).

Drugi uniwersalny sens Apokalipsy… wiąże się z jej wymiarem literackim. Zgodnie z nim przedstawioną tutaj wizję należy rozumieć jako metaforyczną opowieść o odwiecznej walce dwóch potęg: dobra i zła, które rywalizują ze sobą w każdej epoce (na motywie takiej właśnie walki opierał się średniowieczny moralitet).

Dobro i zło – według mitologii starożytnej Grecji i według Biblii

Pytanie o dobro i zło człowiek zadawał sobie od pradawnych dziejów. Mówi o tym najstarsza literatura: Biblia i mitologia grecka. W Biblii temat pochodzenia zła wyjaśnia symboliczna opowieść o stworzeniu świata oraz dziejach Adama i Ewy. Biblijny Bóg jest Bogiem dobrym, Bogiem miłości. Bóg stwarza świat. Kolejno rośliny, ciała niebieskie, głębiny morskie, zwierzęta i na koniec „koronę stworzenia” – człowieka. „A Bóg widział, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre”, pada komentarz. Skąd więc zło w dobrym świecie, uczynionym ręką dobrego Boga? Adam i Ewa, pierwsi ludzie, znaleźli się we wspaniałym ogrodzie Eden. Posiadali wszystko i byli szczęśliwi. Obdarzeni zostali dziwnym przywilejem: mieli, tak jak Bóg, wolną wolę. Mogli wybierać między dobrem a złem. W ogrodzie Eden rosło drzewo poznania dobra i zła. Z tego drzewa Bóg zakazał spożywać owoce. Szatan jednak przybrał skórę węża i zaczął kusić: jeżeli zjecie owoc z tego drzewa, będziecie jak Bóg znali dobro i zło. Ewa wzięła więc owoc i dała go mężowi. Wtedy otworzyły im się oczy. Zobaczyli, że są nadzy, słabi i bezbronni. Zostali wygnani z Edenu za sprzeciwienie się Bogu. I odtąd człowiek w trudzie i znoju pracuje na chleb, kobieta doświadcza bólów rodzenia, mężczyzna bierze udział w okrutnych wojnach. Wszystko dlatego, że człowiek skorzystał z wolnej woli, by wybrać niewierność wobec Stwórcy, że się sprzeciwił swemu Panu, że bardziej zaufał szatanowi niż Bogu. Jednak kara nie będzie wieczna. Już w raju daje Bóg nadzieję na wyzwolenie, mówi o odkupicielu, który przyjdzie i zniweczy zło. Zwycięzcą śmierci, piekła i szatana będzie Jezus Chrystus. Jego męka i śmierć na krzyżu ponownie otworzy bramy nieba. Mówiąc o złu panującym w świecie, Biblia przepowiada ostateczne zwycięstwo dobra.

W mitologii greckiej na początku był Chaos, z niego wyłonili się Gaja – Ziemia, i Uranos – Niebo. Z ich związku zaczęli się rodzić bogowie. Nie podobało się Uranosowi jego potomstwo złożone z tytanów, cyklopów i hekatonchejrów. Strącił więc ich do czeluści Tartaru, smutnego miejsca straszliwych mroków. Jęki dobywające się z czeluści poruszały serce Gai i wraz z jedynym ocalałym synem, Kronosem, uknuła spisek. Kronos z żelaznym sierpem zaczaił się na Uranosa, okaleczył go haniebnie, a z jego krwi zrodziły się boginie zła i zemsty – Erynie o wężowych włosach. Zło przychodziło więc na świat wraz z bogami, którzy nie mieli doskonałej natury. Najwyraźniej upostaciowiło się w osobach Erynii, ale również w osobach innych złych demonów. Mit o powstaniu świata mówi zatem, że zło pochodzi od bóstw złych, a dobro od dobrych (dobrym herosem był np. Prometeusz). Dobro i zło są odwieczne w konstrukcji świata, wyłaniają się z Chaosu wraz z bóstwami.

Inny mit, który wyjaśnia pochodzenie dobra i zła, to opowieść o czterech wiekach ludzkości. Podobnie jak w Biblii raj – w mitologii istniał złoty wiek, za czasów ­panowania Kronosa. Rzeki płynęły wtedy mlekiem, a ludzie byli wiecznie młodzi. Dobro triumfowało. Aż przyszedł wiek srebrny, kiedy ludzkość stała się i słabsza, i gorsza. W wieku brązowym ludzie zaczęli miłować wojnę. Do dziś zaś trwa wiek żelazny, wiek zła. Do wieku złotego nie ma już powrotu. Oto smutny determinizm mitologii!

Inna znana opowieść próbująca kreślić pochodzenie dobra i zła to mit o Prometeuszu. Prometeusz był dobry, dbał o słabych ludzi, nawet wykradł ogień ze spichlerza niebieskiego, aby ogrzać domostwa ludzkie. Ściągnął za to na siebie gniew bogów: za karę został przykuty do skał Kaukazu, gdzie codziennie sęp zjadał mu odrastającą wiecznie wątrobę. Zeus bał się, że ziemskie stworzenia osiągną zbyt wielką siłę, i postanowił ukarać także ludzi. Kazał Hefajstosowi stworzyć Pandorę, kobietę cudnej urody, i wraz z tajemniczym naczyniem wysłał ją na ziemię. Epimeteusz (‘myślący wstecz’), niezbyt rozumny brat Prometeusza, ożenił się z Pandorą. Poślubił niewiastę stworzoną przez bogów dla zła. Popełnił i drugie głupstwo. Otworzył naczynie, z którego wyleciały na świat wszystkie smutki, nędze i choroby. Do dziś prześladują one biedną ludzkość.

W Biblii dobro jest dziełem Boga, zło zaś pochodzi od człowieka. Zło ma swe źródło w wolnej woli, wynika ze swobodnego wyboru, którego dokonał człowiek w raju. Biblia głosi jednak zwycięstwo dobra nad złem, zwycięstwo życia nad śmiercią. Obiecuje powrót utraconego raju. Przekazuje też przekonanie o wielkich możliwościach natury ludzkiej. Człowiek może panować nad grzechem i przyczyniać się do pełnego zwycięstwa dobra. W mitologii zło i dobro od początku istnieją w świecie. Tkwią zarówno w naturze boskiej, jak i ludzkiej. W historii obserwujemy tryumf zła nad dobrem. Żyjemy teraz w złym wieku żelaznym, a do raju wieku złotego nie ma powrotu. Zło i dobro nie leżą w mocy człowieka, lecz powstają na skutek niezrozumiałego działania różnych bóstw i demonów.

Dobro i zło – motyw literacki

Jakie uniwersalne postawy i wartości ukazuje Biblia?

Wzorce postaw i wartości, jakie odnajdujemy w Biblii, w dużej mierze są podobne do antycznych.

• W Biblii znajdziemy wyraz miłości ojcowskiej (Adam – Abel, Jakub – Beniamin, Jakub – Józef, Dawid – Absalom, Abraham – Izaak), macierzyńskiej (Sara – matka Izaaka, matka Mojżesza, Matka Boska), miłości do Boga czy do oblubieńca (Pieśń nad pieśniami, Hymn o miłości), zazdrości o miłość czy o władzę (Kain, bracia Józefa).

• Przeczytamy w niej o wierności Bogu, pokorze, cierpieniu (obrazują je dzieje Hioba, Abrahama, Chrystusa), poświęceniu dla ludzkości (Chrystus).

• Biblia ukazuje również odwieczną postawę buntu – szatana, a potem człowieka (pierwsi ludzie, Kain, budowniczowie wieży Babel, ludzkość przed potopem, Izraelici czczący złotego cielca, bohaterowie przypowieści). A zarazem propaguje ideę miłosierdzia i wybaczania (biblijne psalmy, postawa Józefa wobec braci, Chrystusa wobec wrogów).

• Ogromnie ważną, etyczną, a zarazem prawodawczą wartością Biblii jest określenie postaw dobrych i złych, głównie przez ustalenie Dekalogu, a co za tym idzie – obietnica nagrody za życie prawe i kary za złe. Dwie podstawy etyczne Biblii to w Starym Testamencie Dekalog i uporządkowanie w sferze etyki, a w Nowym Testamencie idea miłości bliźniego, którą życiem i nauką propaguje Chrystus.

Na czym polega uniwersalna wartość Biblii?

Rola Biblii w kulturze

• Jest zbiorem przykładów – wzorców i antywzorców postępowania.
• Zawiera kodeks moralny, określa, czym jest dobro i zło.
• Jest przebogatym magazynem prawd o człowieku, o złożoności natury ludzkiej.
• Jest próbą odpowiedzi na pytania nurtujące ludzkość – porządkuje sprawy życia i śmierci, cierpienia i szczęścia, definiuje człowieka.
• Jest dziełem złożonym, niejednolitym, źródłem przeróżnych gatunków literackich, odmiennych sylwetek i różnych czynów – daje odbiorcy możliwość wielu wyborów.
• Prezentuje ludzi, ich obyczaje i poglądy z wielu epok, ale eksponuje to, co uniwersalne i niezależne od kostiumu i czasu historycznego.
• Jest dziełem, które wpłynęło na światopogląd, kulturę, a nawet język dzisiejszych ludzi.
• Dla wielu ludzi jest sacrum – czyli księgą świętą, autorytetem, skarbem wyznawanej religii. Dla tych ludzi jest zbiorem prawd i nauk religijnych.

Zobacz:

Biblia – periodyzacja

Maturalna wiedza o Biblii

 

Omów rolę i znaczenie Biblii w dziejach ludzkości

Biblijna koncepcja Boga i człowieka

Biblia jako dzieło o człowieku

Biblia – MAPA MYŚLI

Biblia – TABELA

Wykorzystując znajomość Pisma Świętego, postaraj się udowodnić, że Biblia jest księgą uniwersalną naszej kultury.

Najważniejsze terminy związane z Biblią

Biblia jako źródło związków frazeologicznych

Biblia – dzieło wielogatunkowe

Biblia jako źródło inspiracji malarskich

Biblia na maturze

Biblia i antyk – dwa źródła kultury śródziemnomorskiej

Biblia a filozofia