Jest to powieść słynna i wielce ceniona, choć nie ma zwartej, jednolitej fabuły. Jej treść to kilka epizodów z życia pisarza-pilota, luźno powiązane opowieści o przygodach samego twórcy, jego przyjaciół i napotkanych ludzi. Jej przesłanie tkwi głównie w filozoficznej warstwie utworu, refleksji rozbudowanej dzięki opisywanym wydarzeniom. Twórczość Saint-Exupéry’ego jest nierozerwalnie związana z jego biografią, był on bowiem zawodowym lotnikiem, latał w czasach, gdy samoloty były jeszcze nowością, a katastrofy zdarzały się często, przecierał szlaki nad Saharą, Andami, Atlantykiem. Doświadczenia, przemyślenia i przygody pilota stały się materią literacką, wielka wrażliwość twórcy pozwoliła przetworzyć je w dociekania na temat humanitaryzmu i wartości człowieka. Saint-Exupéry zginął podczas lotu zwiadowczego w 1944 roku.
Trudno określić, jakim gatunkiem jest Ziemia, planeta ludzi. To cykl opowiadań – wspomnień, lecz także esejów o zawartości filozoficznej. Czerpane z pamięci wydarzenia łączy osoba narratora, lecz bohaterowie i fakty z przeszłości są zmienne – dlatego trudno byłoby opowiedzieć tę książkę. A przecież dzięki specyfice zawodu pisarza zawiera ona materiał niezwykle egzotyczny, ciekawy, frapujący.
Poznajemy ziemię i przestworza z punktu widzenia lotnika, który zmaga się z żywiołem powietrznym, maszyną, z rozmaitymi niebezpieczeństwami. Poznajemy obszary pustyni, gór, epizody wojenne, obyczaje nieznanych plemion. Samolot jest, jak mówi sam autor, narzędziem analizy – praca pilota pozwala poznawać nieznane lądy i ludzi, sprawdzać się w sytuacjach niebezpiecznych. Podobnie jak Conrad czerpał mądrość wynikającą z doświadczenia przemierzania oceanów i z trudu marynarza, Saint-Exupéry znajduje ją dzięki przygodom lotniczym.
Wiele epizodów z jego opowieści wstrząsa człowiekiem. Oto historia przyjaciela autora – Guillaumeta, który rozbił się w zimie w Andach, co oznaczało, że nawet jeśli przeżyje katastrofę, zamarznie niechybnie w górach. Guillaumet podjął wyzwanie – szedł, wiedział bowiem, że tylko marsz go uratuje, szedł więc wbrew sobie, odpędzając głód i senność. W końcu przyświecała mu już tylko myśl, że musi doczołgać się do miejsca, gdzie wiosną ludzie na pewno znajdą ciało, by jego żona mogła otrzymać polisę ubezpieczeniową. Gdyby bowiem zaginął, wypłacono by jej odszkodowanie dopiero po czterech latach.
-
Pustynia
Dużo miejsca w opowieściach Saint-Exupéry’ego zajmuje Sahara. Pustynia jest tu zjawiskiem natury, którym pisarz jest zafascynowany, jest miejscem sprawdzającym człowieka i obnażającym prawdę o ludzkości. Pisarz wraca myślą do oazy, opisuje obyczaje mieszkańców pustyni, Maurów i ich niebezpieczną „przyjaźń” z białymi; samotnego, starego sierżanta z posterunku w Mauretanii, sierżanta, który płakał na widok ludzi i marzył o pięknej kuzynce z Tunisu. Ze spotkań z ludźmi pustyni wyniósł pisarz wiele obserwacji – dzicy Maurowie, przekonani o własnej potędze, głosili, iż szczęściem Francji jest to, że leży tak daleko! Ich trzysta strzelb wydawało im się wszechpotężną armią. Kilku z nich, którym autor zafundował wycieczkę do Francji i którzy ujrzeli drzewa i moc wody, fontanny, ogrody – nie mogło pojąć niesprawiedliwości bogów. Wszak oni nie znali drzew, a kropla wody na pustyni oznaczała życie. Osobnym epizodem jest historia uwolnienia Barka – niewolnika Maurów w Juby, porwanego z Marakeszu. Saint-Exupéry opisuje niewolnictwo, pracę, życie i śmierć czarnych jeńców. Szczególne wrażenie czyni na odbiorcy opis ich śmierci. Odzyskują wolność pewnego dnia, gdy są już zbyt starzy, by pracować. Kładą się wówczas na piasku, nadzy, słabi – umierają powoli, zespalając się z ziemią. Otoczenie uszanowało ich agonię, nie przeszkadzając im, w pobliżu bawiły się dzieci, uważając to za rzecz naturalną i prawo starego sługi. Takim niewolnikiem był Mohamet – Bark, który błagał przebywającego w Cap Juby pisarza, by ten ukrył go na pokładzie samolotu. Saint-Exupéry musiał odmówić, lecz wykupił Barka z niewoli. Pierwszą rzeczą, jaką uczynił Bark na wolności, było wydanie wszystkich pieniędzy, jakie otrzymał, na prezenty dla obcych dzieci. Bark był wolny i chciał być człowiekiem.
-
Katastrofa
Pustynia jako żywioł, groźba śmierci pojawia się w opowieści o katastrofie, którą pisarz i jego kolega Prevot, przeżyli w samym sercu pustyni. Przeżyli uderzenie samolotu, lecz pozostali bez wody i żywności. Saint-Exupéry szczegółowo opowiada o kolejnych etapach prób ratunku, o postępującym pragnieniu. Marsz w poszukiwaniu oazy, powroty do szczątków samolotu, walkę ze sobą, by się nie poddać. Opisuje też miraże, które przed oczami straceńców przybierają jak najbardziej realne formy, lecz są tylko złudzeniami. Po dniach wędrówki w pełnym słońcu, bliscy już śmierci, spotkali karawanę, która ich ocaliła.
-
Wojna
Wspomina Saint-Exupéry jeszcze o wojnie w Hiszpanii i o bezprawiu, jakim jest wojna, rozważając, jaki zew popycha ku niej ludzi, obserwując żołnierzy skazanych na śmierć przez bzdurny rozkaz. Ujawnia tu pisarz nienawiść do wojen i obawę przed ideologiami głoszonymi dla społeczeństw, woła o mądrość, o szukanie swojej misji. Na ostatnich stronach książki wspomina podróż koleją, w trakcie której obserwował tłumy Polaków wysiedlonych z Francji, powracających do kraju. Były to rodziny górnicze, nędzne, brudne, zeszpecone – a niegdyś przecież kochające i kochane. Pisarz boleje nad „zamordowanym Mozartem”, bo w każdym z tych ludzi dostrzega zniszczone piękno, zniszczoną zapowiedź życia.
Kilka opisanych wyżej epizodów nie oddaje bogatej treści utworu. Piękno jego tkwi w przemyśleniach autora, w jego aktywnej, twórczej postawie wobec świata, a także w opisach natury. Nie są to zwykłe opisy przyrody – Saint-Exupéry posługuje się często niemal poetycką metaforą, otwiera nowe krajobrazy, patrzy na ziemię z lotu ptaka – a więc proporcje elementów ziemi zmieniają się w jego oczach. Przykładem może być lekcja geografii, jakiej udziela pisarzowi Guillaumet – to znajomość innej ziemi, o innym systemie wartości. Podobnie poetyckie są tu opisy pustyni, ludzi, przestworzy, gwiazd, którym twórca także poświęca wiele miejsca. Dzięki kunsztownemu stylowi pisarza wyczuwamy zachwyt człowieka pięknem planety Ziemi, włączamy się także w niepowtarzalną atmosferę tej książki.
Uwaga!
Pisarz zginął w ostatniej powierzonej mu misji, w 1944 roku. Poległ śmiercią lotnika, o czym tak często pisał w swojej prozie. Zaliczany do pisarzy moralistów, wierzył w człowieka, solidarność międzyludzką, wierność uznawanym zasadom etycznym.
Często sytuowany obok Josepha Conrada – absolutysty etyki, i Alberta Camusa, autora Dżumy.
Cytaty:
- A żyć możesz tylko dzięki temu, za co mógłbyś umrzeć.
- Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu.
- Czy nie lepiej byłoby zamiast tępić zło, szerzyć dobro?
- Kochać to nie znaczy patrzeć na siebie nawzajem, ale patrzeć w tym samym kierunku.
- Obowiązek rozpoznasz po tym przede wszystkim, że nie pozostawia ci on prawa wyboru.
Zobacz:
Jakie przesłanie zawarł w swojej powieści pt. Ziemia, planeta ludzi Antoine Saint-Exupéry?
Co możesz powiedzieć o kompozycji powieści Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego?