Ta powieść to:
- utwór o naturze ludzkiej,
- książka o postępie cywilizacji,
- protest przeciw wojnie,
- pochwała piękna Ziemi i międzyludzkiej solidarności.
Tło biograficzne, gatunek
Jest to powieść słynna i wielce ceniona, choć nie ma zwartej, jednolitej fabuły. Jej treść to kilka epizodów z życia pisarza pilota, luźno powiązane opowieści o przygodach samego twórcy, jego przyjaciół i napotkanych ludzi. Jej przesłanie tkwi głównie w filozoficznej warstwie utworu, refleksji rozbudowanej dzięki opisywanym wydarzeniom. Twórczość Saint-Exupéry’ego jest nierozerwalnie związana z jego biografią, był on bowiem zawodowym lotnikiem, latał w czasach, gdy samoloty były jeszcze nowością, a katastrofy zdarzały się często, przecierał szlaki nad Saharą, Andami, Atlantykiem. Doświadczenia, przemyślenia i przygody pilota stały się materią literacką, wielka wrażliwość twórcy pozwoliła przetworzyć je w dociekania na temat humanitaryzmu i wartości człowieka.
Trudno określić, jakim gatunkiem jest Ziemia, planeta ludzi. To cykl opowiadań – wspomnień, lecz także esejów o zawartości filozoficznej. Czerpane z pamięci wydarzenia łączy osoba narratora, lecz bohaterowie i fakty z przeszłości są zmienne – dlatego trudno byłoby opowiedzieć tę książkę. Dzięki specyfice zawodu pisarza zawiera ona materiał niezwykle egzotyczny, ciekawy, frapujący. Poznajemy ziemię i przestworza z punktu widzenia lotnika, który zmaga się z żywiołem powietrznym, maszyną, z rozmaitymi niebezpieczeństwami. Poznajemy obszary pustyni, gór, epizody wojenne, obyczaje nieznanych plemion.
Sfery tematyczne
Pustynia
Dużo miejsca w opowieściach Saint-Exupéry’ego zajmuje Sahara. Pustynia jest tu zjawiskiem natury, którym pisarz jest zafascynowany, miejscem sprawdzającym człowieka i obnażającym prawdę o ludzkości. Pisarz wraca myślą do oazy, opisuje obyczaje mieszkańców pustyni, Maurów, i ich niebezpieczną „przyjaźń” z białymi; samotnego, starego sierżanta z posterunku w Mauretanii, sierżanta, który płakał na widok ludzi i marzył o pięknej kuzynce z Tunisu. Ze spotkań z ludźmi pustyni wyniósł pisarz wiele obserwacji – dzicy Maurowie, przekonani o własnej potędze, głosili, iż szczęściem Francji jest to, że leży tak daleko! Ich trzysta strzelb wydawało im się wszechpotężną armią. Kilku z nich, którym autor zafundował wycieczkę do Francji i którzy ujrzeli drzewa i moc wody, fontanny, ogrody – nie mogło pojąć niesprawiedliwości bogów. Wszak oni nie znali drzew, a kropla wody na pustyni oznaczała życie.
Osobnym epizodem jest historia uwolnienia Barka – niewolnika Maurów w Juby, porwanego z Marrakeszu. Saint-Exupéry opisuje niewolnictwo, pracę, życie i śmierć czarnych jeńców. Szczególne wrażenie czyni na odbiorcy opis ich śmierci. Odzyskują wolność pewnego dnia, gdy są już zbyt starzy, by pracować. Kładą się wówczas na piasku, nadzy, słabi – umierają powoli, zespalając się z ziemią. Otoczenie szanuje ich agonię, nie przeszkadzając im, w pobliżu bawią się dzieci. Niewolnikiem jest Mohamet – Bark, który błaga przebywającego w Cap Juby pisarza, by ten ukrył go na pokładzie samolotu. Saint-Exupéry musi odmówić, lecz wykupuje Barka z niewoli. Pierwszą rzeczą, jaką czyni Bark na wolności, jest wydanie wszystkich pieniędzy, jakie otrzymał, na prezenty dla obcych dzieci.
Katastrofa
Pustynia jako żywioł, groźba śmierci pojawia się w opowieści o katastrofie, którą pisarz i jego kolega Prevot przeżyli w samym sercu pustyni. Przeżyli uderzenie samolotu, lecz pozostali bez wody i żywności. Saint-Exupéry szczegółowo opowiada o kolejnych etapach prób ratunku, o postępującym pragnieniu. Marsz w poszukiwaniu oazy, powroty do szczątków samolotu, walkę ze sobą, by się nie poddać. Opisuje też miraże, które przed oczami straceńców przybierają jak najbardziej realne formy, lecz są tylko złudzeniami. Po dniach wędrówki w pełnym słońcu, bliscy już śmierci, spotkali karawanę, która ich ocaliła.
Wojna
Saint-Exupéry wspomina jeszcze o wojnie w Hiszpanii i o bezprawiu, jakim jest wojna. Rozważa, co popycha ku niej ludzi, obserwując żołnierzy skazanych na śmierć przez bzdurny rozkaz. Ujawnia tu pisarz nienawiść do wojen i obawę przed ideologiami, woła o mądrość, wzywa do poszukiwania swojej misji. Na ostatnich stronach książki wspomina podróż koleją, w trakcie której obserwował tłumy Polaków wysiedlonych z Francji, powracających do kraju. Były to rodziny górnicze, nędzne, brudne, zeszpecone – a niegdyś przecież kochające i kochane. Pisarz boleje nad „zamordowanym Mozartem”, bo w każdym z tych ludzi dostrzega zniszczone piękno, zniszczoną zapowiedź życia.
Przesłanie powieści
Pisarz pilot z racji zawodu miał możliwość spojrzenia na ziemię inaczej niż zwykli śmiertelnicy – z lotu ptaka, z góry mógł ogarnąć całość, a przy tym dane mu było zmierzyć się z siłą natury.
Wszystko to wykorzystał jako myśliciel i twórca literatury. Niektóre epizody spisał w tej właśnie powieści, co sprawiło, że zarazem poruszył kilka ważnych kwestii filozoficznych.
Najważniejsza z nich to myśl związana z tytułem Ziemia, planeta ludzi.
Ta widziana z góry, fascynująca, piękna Ziemia jest zamieszkana przez osobników różnych ras, wyznań, obyczajów. Uznają oni różne wartości materialne i przykładają wagę do rozmaitych dóbr. Tymczasem ze wszystkich doświadczeń i refleksji Saint-Exupéry’ego wynika, że są to wartości śmieszne, a podziały bzdurne. Błądząc samotnie po pustyni, zagubiony wśród piachu człowieczek zastanawia się: czy ta planeta jest rzeczywiście zamieszkana? Pomoc niesie mu nieznany Beduin – człowiek – brat. Umierając z pragnienia, człowiek docenia wreszcie wartość wody – wartość podstawową, przy której rywalizacja polityków wydaje się po prostu głupotą. Ratując życie – ratuje swoje istnienie dla innych, dla żony, której spojrzenie wyławia z pamięci, pamięć o niej zmusza go do aktywności. Saint-Exupéry uzmysławia swoim odbiorcom pokrewieństwo łączące wszystkich ludzi i wspólną odpowiedzialność za Ziemię. Wykazuje fałsz i śmieszność podziałów i wojen, wartości materialnych. Każe szukać prawdy o człowieku, pragnie zdefiniować człowieczeństwo i określić jego miarę.
Człowiek – jego prawda i jego wartość – to drugi ważny temat rozważań. Jest to człowiek prawy, pokonujący żywioł, aktywny. Musi walczyć o swoje życie i miarą człowieczeństwa jest ta walka, nie wolno mu biernie czekać na śmierć. Guillaumet do końca maszerował w Andach – ocalał, tak jak sam autor i Prevot na pustyni. Tu zdradza Saint-Exupéry swój kodeks moralny, wartości, które najbardziej ceni. Są to odwaga, szlachetność, lojalność, pomoc i szacunek – to właśnie nazywa regułą życia. To jest także prawdą człowieka, a prawda nie jest czymś, czego można dowieść, jest raczej „glebą” – tą dziedziną, tym systemem wartości, który wyzwala w człowieku dobro i człowieczeństwo. Inny temat ważny w powieści to analiza psychiki i czynów człowieka w chwili ostatecznego zagrożenia. Mówi tu pisarz o sobie i o przyjaciołach. Z jego relacji wynika, że pragnienie życia to więcej niż instynkt, to pamięć najbliższych, tych, którzy czekają. Wielką wartością jest według autora przyjaźń i koleżeństwo.
Tematem jest też postęp cywilizacji – tu samolot i podniebne szlaki są jej symbolem. Kolejny motyw to piękno Ziemi, które zobowiązuje jej mieszkańców do odpowiedzialności za dobro, jakie otrzymali. Przekazać piękno planety, jej dziwy, egzotykę i własną fascynację – to też ważne przesłanie francuskiego pisarza.
Powieść ta zawiera jeszcze protest – przeciw wojnie, przeciw fałszowi polityków, wreszcie przeciw niszczeniu w człowieku tego, co w nim piękne i ludzkie, tego, co nazywa pisarz „Mozartem”. Walka o ludzkie wartości jest też zmaganiem się z niebezpieczeństwem, a to też ważki temat powieści Saint-Exupéry’ego.
Co można powiedzieć o kompozycji książki?
Do specyficznych cech, nadających powieści oryginalność, należy narracja. Autor cały czas wypowiada się w pierwszej osobie – opisuje przecież własne wspomnienia, lecz często zwraca się w drugiej osobie – do przyjaciela lub nawet do abstrakcyjnego rozmówcy. W efekcie daje to poczucie bliskości i obecności odbiorcy w świadomości autora, podkreśla ideę koleżeństwa, łączności z drugim człowiekiem.
Ciekawie także operuje Saint-Exupéry czasem. Właściwie w większości wypowiada się w czasie przeszłym, utrzymując tym samym konwencję relacji wspomnieniowej. Lecz w chwilach szczególnej grozy – np. opisu błądzenia po pustyni – przechodzi na czas teraźniejszy, jakby przenosząc czytelnika w miejsce akcji, podkreśla grozę sytuacji. W dodatku wybiega niekiedy w przyszłość – „później, już uratowani…”. Metoda ta dynamizuje wydarzenia, informuje dodatkowo, niejako obiektywnie, o tym, co się dzieje.
Przestrzeń w powieści ukształtowana jest nader interesująco, choćby dlatego, że jest tak różnorodna. Wraz z narratorem znajdujemy się w powietrzu, wśród piasków pustyni, w oazie, przemierzamy Andy… Autor wykorzystuje motyw lotu, który znał jako pilot. Zmienia proporcje (elementy ziemi maleją, niebo jest bliżej), dokonuje odwróceń, a wówczas gwiazdy stają się wioskami, zmienia też hierarchię spraw ważnych i nieważnych, przyglądając się ziemi okiem pilota.
Saint-Exupéry operuje przy tym niezwykle poetyckim porównaniem, czasem metaforą w opisie piękna Ziemi, dzięki czemu stwarza niepowtarzalny nastrój, obrazuje też swój zachwyt. Otwiera także pisarz przestrzenie nowe, opisując miraże stwarzane przez zmysły zabłąkanych w sercu pustyni. Trudno więc mówić, że mamy do czynienia z realistyczną przestrzenią. Jest to raczej krajobraz realny, lecz przetworzony w umyśle pisarza, odbieramy bowiem pejzaż taki, jak widział go i odbierał Saint-Exupéry.
Pisarz lotnik zginął w ostatniej powierzonej mu misji, w 1944 r. Poległ śmiercią lotnika, o takiej śmierci często pisał w swojej prozie. Zaliczany do pisarzy moralistów, wierzył w człowieka, w solidarność międzyludzką, w wierność wyznawanym zasadom etycznym.
Exupéry jest często sytuowany obok Josepha Conrada – głoszącego bezwzględną konieczność przestrzegania zasad etycznych, i Alberta Camusa, autora Dżumy.
Wstrząsające epizody
Wiele epizodów tej opowieści wstrząsa człowiekiem. Np. historia przyjaciela autora – Guillaumeta, który rozbił się w zimie w Andach, co oznaczało, że nawet jeśli przeżyje katastrofę, zamarznie niechybnie w górach. Guillaumet podjął wyzwanie – szedł, wiedział bowiem, że tylko marsz go uratuje, szedł więc wbrew sobie, odpędzając głód i senność. W końcu przyświecała mu już tylko myśl, że musi doczołgać się do miejsca, gdzie wiosną ludzie na pewno znajdą ciało, by jego żona mogła otrzymać polisę ubezpieczeniową. Gdyby bowiem zaginął, wypłacono by jej odszkodowanie dopiero po czterech latach. Guillaumet ocalał, choć jego ciało – „drobne narzędzie” – spalone, wysuszone, skurczone doznało uszczerbku.
Zauważ!
Piękno utworu tkwi też w przemyśleniach autora, w jego aktywnej, twórczej postawie wobec świata, a także w opisach natury. Nie są to zwykłe opisy przyrody – Saint-Exupéry posługuje się często niemal poetycką metaforą, otwiera nowe krajobrazy, patrzy na ziemię z lotu ptaka – a więc proporcje elementów ziemi zmieniają się w jego oczach.
Zauważ!
Samolot jest, jak mówi sam autor, narzędziem analizy – praca pilota pozwala poznawać nieznane lądy i ludzi, sprawdzać się w sytuacjach niebezpiecznych. Podobnie jak Conrad czerpał mądrość wynikającą z doświadczenia przemierzania oceanów i z trudu marynarza, Saint-Exupéry znajduje ją dzięki przygodom lotniczym.
Mały Książę
to najsłynniejsza powieść Saint–Exupéry’ego, choć pozornie skierowana do dzieci. Jest wnikliwą krytyką świata ludzi dorosłych, panoramą ludzkich wad i słabości. Ale jest też opowieścią o miłości, przyjaźni i śmierci, o bólu rozstania i dojrzewaniu do prawdy o świecie i sobie. Podróż Małego Księcia jest metaforą – przystanki u Pijaka, Króla, Bankiera, Latarnika klasyfikują i prezentują typy ludzkie. Czy można uczynić to tak prosto?
Otóż prostota okazała się chwytem najtrafniejszym.
Inne dzieła pisarza:
- Nocny lot
- Poczta na południe
- Pilot wojenny
- Cytadela
Zobacz:
O czym traktuje Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego?
Co możesz powiedzieć o kompozycji powieści Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego?
Jakie przesłanie zawarł w swojej powieści pt. Ziemia, planeta ludzi Antoine Saint-Exupéry?