Dziewiętnasty wiek to trzy różne epoki:
- na początku trwa jeszcze spór klasyków z romantykami,
- romantyczne poglądy odrzucą później pozytywiści,
- a twórcy Młodej Polski przypomną – i przetworzą – idee romantyczne.
Zmieniają się także poglądy na temat pisarza i literatury, czy szerzej: artysty i sztuki. Najkrócej można przedstawić te przemiany tak:
- Romantyzm – kult artysty i sztuki. Poeta wieszczem stojącym ponad społeczeństwem, prorokiem przekazującym wiedzę niedostępną zwykłym ludziom. Poezja traktowana jako wielka siła mogąca zmienić rzeczywistość. Fascynacja muzyką, która w najdoskonalszy sposób może wyrazić porywy duszy.
- Pozytywizm – „czasy niepoetyckie”. Pisarz rzemieślnikiem różniącym się od innych jedynie większą świadomością procesów społecznych. Literatura ma pełnić funkcje dydaktyczne, przekonywać do idei epoki.
- Młoda Polska – powrót do romantycznego kultu artysty i sztuki (twórca jako kapłan religii, jaką jest sztuka). Wyraźny konflikt artysta – filister: bunt przeciwko mieszczańskiej przyziemności. Jednocześnie współistnieje pochodzące z pozytywizmu przekonanie o społecznych obowiązkach artysty.
Scharakteryzuj romantyczną koncepcję artysty i sztuki
Romantyczni twórcy piszą przede wszystkim o poecie i poezji, można się jednak pokusić o uogólnienie. Niezwykłość sztuki podkreślają już filozofowie epoki:
Friedrich Wilhelm Schelling:
- Twórca w sposób naturalny wyraża i objawia boskość, nic o tym nie wiedząc,
- Sztuka rodzi się tylko z najwyższego poruszenia najintymniejszych mocy duszy,
Friedrich Schlegel:
- Istotą działania jest wolność, a działania twórczego przede wszystkim,
- Nie może jej (poezji) wyczerpać żadna teoria (…). Jedynie ona jest nieskończona (…) i za swe pierwotne prawo uznaje to, że swoboda pisarza nie znosi żadnego prawa nad sobą.
Sztuka wynika więc z natchnienia, jest siłą boską, dającą moc zmieniania świata (przykładem Konrad z III cz. Dziadów). Może jednak zagrażać człowiekowi, czego dowodem są wydarzenia z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Poeta jest jednostką wybitną, potrafiącą odczytywać ukryte sensy, tłumaczyć niedostępne innym prawdy. To medium, przez które ujawnia się siła sztuki („Przez ciebie płynie strumień piękności…”). Jest wolny, jedynym ograniczeniem dla poezji może być niedoskonałość języka (zob. Wielka Improwizacja). W polskich realiach politycznych I połowy XIX wieku podkreśla się znaczenie artysty i sztuki dla narodowej tożsamości. Poeta ma być wieszczem, prowadzącym do wolności, a poezja skarbnicą tradycji narodowej (np. Konrad Wallenrod).
Jak pozytywistyczne spojrzenie na artystę i sztukę łączyło się z ideologią epoki?
Hasło najważniejsze – utylitaryzm. Sztuka (zwłaszcza literatura) miała być pożyteczna, tzn. służyć rozwojowi społeczeństwa poprzez głoszenie ideałów epoki, pokazywanie wzorców osobowych. Przykładem może być Nad Niemnem czy cały nurt literatury tendencyjnej (powieść Orzeszkowej ma typowe dla niej cechy).
Jak pisał Piotr Chmielowski:
Artysta powinien przed wykonaniem dzieła powziąć cel jakiś społeczny: utwór jego powinien mieć tendencję. (…) Kto zaś pragnie zostać przewodnikiem innych, niosącym pochodnię oświaty, ten powinien tych innych przekonać, że zdoła im zapewnić jak najobfitszy zapas użyteczności.
- Dominujący w tej epoce realizm opierał się na racjonalizmie – pokazywano to, co jest rzeczywiste, odrzucono romantyczną fantastykę. Pisarze – realiści starali się zobaczyć prawa rządzące społeczeństwem (tego typu diagnozę znajdziemy np. w Lalce Prusa czy Ojcu Goriot Balzaka).
- Naturalizm z kolei oparł się na naukach biologicznych (Darwin). Literatura miała być bliska naukowemu opisowi, bez eliminowania rzeczy nieliterackich. Z teorią ewolucji łączą ten nurt literacki także podkreślanie biologiczności człowieka (popędy, dziedziczność) oraz pesymistyczna wizja świata, w którym trwa ciągła walka o byt, np. Germinal Zoli.
Pozytywizm zrywa z elitarnością sztuki, kierowana jest ona do szerokich mas odbiorców (stąd rezygnowanie z poezji na rzecz prozy). Pisarz przestaje być jednostką wybitną, stojącą ponad społeczeństwem. Literatura to w II połowie XIX wieku jeden ze sposobów zarabiania na życie.
Co w młodopolskiej wizji artysty i sztuki wiąże się z romantyzmem, a co jest już typowe dla końca XIX wieku?
Młoda Polska to inaczej neoromantyzm – w okresie tym powracają niektóre z romantycznych ideałów, między innymi koncepcja artysty i sztuki. Znów mówi się o niezwykłości twórcy, talent, natchnienie jest darem boskim:
Evviva l’arte! W piersiach naszych płoną
ognie przez Boga samego włożone.
(Evviva l’arte Kazimierz Przerwa-Tetmajer)
Piękno oddziela się od pożyteczności, ideały francuskiego parnasizmu pojawiają się w utworze Stanisława Przybyszewskiego Confiteor:
Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, jest odbiciem absolutu – duszy. (…) Tak pojęta sztuka staje się najwyższą religią, a kapłanem jej jest artysta.
Oprócz tego bliskiego romantycznemu pojmowania sztuki w Młodej Polsce występuje także spojrzenie bliższe pozytywistycznemu. Dowodem tego może być twórczość Żeromskiego – jego opowiadania czy Ludzie bezdomni nie mają być pięknem samym w sobie, ale poruszają istotne kwestie społeczne. Rozwój kapitalizmu (znów wpływ pozytywizmu) wyostrzył także konflikty pomiędzy artystami a społeczeństwem filistrów. Twórcy są wolni, a jednocześnie zależni od tych, którzy kupują ich dzieła. Pojawia się cyganeria, którą charakteryzuje ostentacyjne odrzucanie zwyczajów i norm społecznych, bunt przeciw autorytetom (wprowadzone przez Valéry’ego określenie „poeta wyklęty”).
Zobacz: