Wielka Improwizacja – jeden z najsłynniejszych fragmentów polskiej literatury, ma charakter konfesyjny. Oznacza to, że jest swoistą, poetycką spowiedzią, wyznaniem – tym bardziej zbliżonym do religijnego, że skierowanym do Boga. Ale Konrad – patron wszelkich buntowników – nie wyznaje grzechów. Przeciwnie – prawie zarzuca je Bogu, żąda władzy, żąda odpowiedzi. Bóg milczy. Odpowie skromnemu bernardynowi – księdzu Piotrowi. Być może dlatego, że Wielka Improwizacja jest nie tylko aktem wielkiego poświęcenia i patriotyzmu, nie tylko dowodem niezwykłego talentu – jest też aktem świętokradztwa i buntu przeciw Bogu.

Samotność

Wyobraźmy sobie – głucha noc, pusta cela, w niej samotny poeta. Popada w dziwny stan – natchnienia, choroby, szaleństwa – tworzy poezję. Co mówi?

Samotność – cóż po ludziach, czym śpiewak dla ludzi?

Zapamiętaj to pełne goryczy zdanie. Wyraża romantyczne poczucie wyobcowania, samotność poety, którego nie chce zrozumieć prozaiczny świat. Jest to wstęp do apoteozy poezji – bardzo ważnego tematu Wielkiej Improwizacji. Konrad radzi sobie z problemem niezrozumienia przez ogół – „Wam pieśni, ludzkie oczy, uszy niepotrzebne”.

Otóż Konrad widzi to mniej więcej tak: poezja jest darem tak wielkim, tak potężną siłą stwórczą, że czyni z człowieka niemal Boga. Tylko Bóg – i poeta – mają moc tworzenia. Tylko poezja uprawnia Konrada, by zmierzył się z Bogiem… Cóż – bohater romantyczny był z pewnością interesujący, odważny i niezwykły, ale na pewno nie był skromny.

Ja mistrz!
Ja mistrz wyciągam dłonie!
Wyciągam aż w niebiosa i kładę me dłonie
Na gwiazdach jak na szklanych harmoniki kręgach…

Oto właśnie w tę sferę wdarł się poeta Konrad. Siłą poetyckiej wyobraźni odtwarza niezwykłą, kosmiczną przestrzeń, dobywa tonów – i wysoko ocenia swoje dzieło. Pieśń to wielka, pieśń – tworzenie:

Taka pieśń jest siła dzielność,
Taka pieśń jest nieśmiertelność.

Otóż właśnie – nieśmiertelność to kolejny atrybut Boga. I poety – na dowód przywołać można samego Horacego z jego słynnym „non omnias moriar” (nie wszystek umrę – „Exegi monumentum”). I Konrad mówi:

Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę
Cóż ty większego mogłeś zrobić – Boże?

Czy akt kreacji uprawnia go do takiego okrzyku? Brzmi to mocno i obrazoburczo, ale jakieś racje są w Konradowych argumentach. Próbuje na skrzydłach poezji wzlecieć aż do Boga, by opowiedzieć mu o tragedii ojczyzny.

 

Miłość do narodu

Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia.

Kochanek Maryli przeistoczył się w orędownika wielkiej sprawy – kochanka ojczyzny. Ale droga walki, którą wybrał, jest dość szczególna, mistyczna – oto chce zarządzać ludzkimi duszami, jak Bóg.

Jeśli mnie nad duszami równą władzę nadasz
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył. […]
Daj mi rząd dusz!
Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz,
Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz.

Prowokacja? Przesada? Wyzwanie? Bóg odpowiada milczeniem. Konrad ujawnia swój mesjanizm:

Nazywam się Milijon – bo za milijony
Kocham i cierpię katusze.

Konrad wkracza na wyżyny uczuć:

Cierpię, szaleję – a Ty mądrze i wesoło
zawsze rządzisz
zawsze sądzisz.

Konrad grozi Bogu:

Odezwij się – bo strzelę przeciw Twej naturze
Jeśli jej w gruzy nie zburzę
To wstrząsnę całym państwem Twoim obszarem […]
Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale…

„Carem” – dopowie diabeł. A Bóg milczy. Ksiądz Piotr uratuje duszę Konrada, który posunął się aż tak daleko, lecz pewnej granicy nie przekroczył. Warto jednak na ten straszny bunt popatrzeć nieco inaczej – przecież to bunt stary jak świat, odnotowany w Biblii. Głos cierpiącego Konrada przypomina chwilami głos Hioba – symbolu niewinnie cierpiących.

 

Romantyczny konflikt uczucia i wiedzy

Poeta Konrad reprezentuje oczywiście uczucie. Bóg – mądrość. Tym samym Konrad sytuuje Boga w pozycji bezdusznych klasyków, wyznawców ksiąg i wiedzy, spór ten jest doskonale znany. Mówi Konrad:

Kłamca, kto Ciebie nazwał miłością,
Ty jesteś tylko mądrością.

Ale i ten zarzut Bóg potraktował milcząco. Konrad przegrał w tej walce. Musiał przegrać, Dziady są wszak dziełem chrześcijańskim i choć Mickiewicz wiele daje z siebie osobie Konrada – przecież całkowicie się z nim nie utożsamia. Konrad przegrywa, bo postępuje wbrew moralności: pycha i obraza Boga nie mogą prowadzić do zwycięstwa, choćby i cel był szlachetny. Ale Konrad spełnia ważną rolę. Otóż ludzie od zawsze buntowali się przeciw cierpieniu, niewiedzy o swojej kondycji – buntowali się zatem przeciw Bogu. Konrad wyraził ten bunt – wypowiedział ludzkie bolączki, skorzystał z prawa do protestu. Zdradził tym samym ludzkie ułomności – ale, jak twierdzi Bolesław Leśmian, to one właśnie odróżniają człowieka od Boga. Można więc Konrada krytykować, nie lubić, uważać za pyszałka, ale trudno nie podziwiać go za odwagę.

Zapamiętaj!

Najważniejsze w III części Dziadów:

  • wątek patriotyczny – martyrologia młodzieży polskiej, prześladowania spiskowców, opór wobec zaborcy;
  • romantyczny bunt Konrada przeciw Bogu – Wielka Improwizacja zawiera typowy dla epoki indywidualizm i mesjanizm;
  • mesjanizm narodowy – realizuje hasło „Polska Chrystusem narodów” – Widzenie księdza Piotra;
  • ocena społeczeństwa polskiego – słynne porównanie do lawy poczynione w końcu sceny pt. Salon warszawski;
  • ocena społeczeństwa wroga – zawarta w scenach: Sen Senatora, Pan Senator, a także w Ustępie.

 

Wielkie tematy romantyczne Wielkiej Improwizacji:

  • poezja – jej siła,
  • konflikt mądrości i uczucia,
  • wolność ojczyzny,
  • dylematy moralne – pycha czy pokora wobec Boga,
  • bunt wybitnej jednostki (i jej samotność).

Widzenie księdza Piotra uważano przez wiele lat za prawdziwe proroctwo – nie za fikcję literacką. Jest to najważniejsza scena profetyczna naszej literatury, wykraczająca poza ramy literackie – wpłynęła bowiem na ukształtowanie świadomości narodowej, postrzeganie cierpień ojczyzny na wzór cierpień Chrystusa. Badacze zawzięcie dochodzili znaczenia tajemniczej cyfry – imienia zbawcy: czterdzieści i cztery.
Widziano w tym symbolu:

  • samego Mickiewicza,
  • alegorię Polski,
  • Józefa Piłsudskiego,
  • powstańców 1944 r.

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Wymowaę i znaczenie Wielkiej Improwizacji

Omów romantyczną koncepcję prometeizmu na przykładzie Wielkiej Improwizacji z III cz. Dziadów Mickiewicza

Na podstawie fragmentów „Wielkiej Improwizacji” scharakteryzuj polskiego patriotę – spiskowca ze zwróceniem uwagi na romantyczne cechy osobowości bohatera. Wskaż źródła dramatyczności sceny.

Dramat Polaka i poety w Wielkiej Improwizacji. Przesłanie Wielkiej Improwizacji. Jak rozumiesz sens utworu?

Adam Mickiewicz, DZIADY część III

Mickiewiczowskie tematy