Poezja
- Ostatnie lata upłynęły raczej pod znakiem poezji niż prozy. Świadczy o tym chociażby fakt, że na przestrzeni dwudziestu lat mieliśmy w dziedzinie poezji dwoje noblistów.
- Czesław Miłosz dostał Nobla w 1980 roku,
- Wisława Szymborska w roku 1996,
kiedy to raczej nikt się nie spodziewał, że drugi poeta z tego samego kraju może otrzymać tak prestiżową nagrodę. Prócz nich za wybitnych twórców uważa się:
- Zbigniewa Herberta,
- Adama Zagajewskiego,
- Tadeusza Różewicza.
- Nadal aktywni są Ernest Bryll czy też poeci Nowej Fali, dryfujący jednak od poezji zaangażowanej ku osobistemu doświadczeniu:
- Stanisław Barańczak,
- Julian Kornhauser,
- Ewa Lipska.
- Warto też wspomnieć o fenomenie poezji śpiewanej, najpierw związanej z drugim obiegiem (Jacek Kaczmarski i Grzegorz Gintrowski). Niemal wyłącznie w formie śpiewanej funkcjonują wiersze poetów Michała Zabłockiego czy Adama Ziemianina.
- Nadal wielką popularnością cieszy się twórczość księdza poety Jana Twardowskiego.
- W latach osiemdziesiątych zaznaczyła się zwłaszcza twórczość poetów piszących wiersze zaangażowane:
- Bronisława Maja – redaktora krakowskiego NaGłosu,
- Jana Polkowskiego.
Jan Polkowski debiutował w wydawnictwach podziemnych. Wydawano w nich też wiersze Barańczaka (Ja wiem, że to niesłuszne) czy piosenki Jacka Kaczmarskiego (Mury), wokół których wytworzyła się cała subkultura buntu; po 1989 roku wydano oficjalnie śpiewniki i płyty barda stanu wojennego.
- Do miana poety kultowego urósł Zbigniew Herbert, śpiewany przez Gintrowskiego i wychwalany przez Barańczaka (Uciekinier z utopii) oraz Adama Michnika (Z dziejów honoru w Polsce).
- Wizji literatury Maja i Polkowskiego przeciwstawiło się młode pokolenie debiutantów z lat dziewięćdziesiątych. Odchodzą oni od poezji zaangażowanej ku formalnemu eksperymentowi i prowokacji obyczajowej. Mowa o pokoleniu bruLionu (krakowskie pismo literackie). Ukazał się nawet wiersz manifest Świetlickiego Do Jana Polkowskiego. Spośród związanych z bruLionem warto wymienić:
- Marcina Świetlickiego, lidera rockowej grupy Świetliki,
- Jacka Podsiadłę,
- Marcina Sendeckiego,
- Dariusza Foksa (odłam „barbaryzujący”),
- Krzysztofa Koehlera,
- Marcina Barana (odłam „klasycyzujący”).
Proza
- Ważną rolę odgrywa dziś reportaż i esej. Nowe, bardzo cenione w kraju i poza granicami książki piszą:
- Hanna Krall (Dowody na istnienie, Tam już nie ma żadnej rzeki),
- Ryszard Kapuściński (Heban – rzecz o Afryce, uhonorowana Ikarem, nagrodą wydawców).
- Nadal królują dziennik i inne formy autobiografii (Kijowski, Brandys, quasi-dzienniki Konwickiego).
- Pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych pewne ważne książki prozatorskie ukazują się w drugim obiegu.
- Niektóre, jak choćby Kompleks polski Tadeusza Konwickiego, tylko dlatego, że w oficjalnym wydaniu zostały dotknięte ingerencją cenzury.
- Inne – jak Mała apokalipsa Konwickiego, Wielki strach Juliana Stryjkowskiego – powstają specjalnie dla drugiego obiegu.
- Drugi obieg udostępnia też literaturę emigracyjną (teksty Miłosza, Gombrowicza, Wata, Herlinga-Grudzińskiego, Hłaski), przedrukowuje teksty pisarzy z zagranicy, choćby Etykę i poetykę Barańczaka.
- Przyswaja się także polskiej literaturze zakazane arcydzieła, takie jak Archipelag GUŁ-ag, Blaszany bębenek, Rok 1984.
- W ramach rozliczeń ze stanem wojennym ukażą się potem na przykład Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego czy Rzeka podziemna, podziemne ptaki Konwickiego.
- Działają ważne drugoobiegowe pisma, powstałe na ogół pod koniec lat siedemdziesiątych; część z nich, jak Res Publica i Puls, utrzyma się po roku 1989 jako pisma oficjalne. Wielu pisarzy wydaje i oficjalnie, i nieoficjalnie, na przykład Konwicki. W latach osiemdziesiątych debiutuje książką Paweł Huelle – jego Weiser Dawidek to zdaniem wielu najbardziej znaczący debiut tej dekady.
- W latach dziewięćdziesiątych kontynuują swą twórczość:
- Tadeusz Konwicki,
- Andrzej Szczypiorski (Noc, dzień, noc),
- Marek Nowakowski (Grisza, ja tiebie skażu),
- Józef Hen.
- i autorzy tzw. nurtu wiejskiego:
- Edward Redliński (Szczuropolacy, przemienieni potem w Szczurojorczyków, Krfotok)
- Wiesław Myśliwski (Widnokrąg), laureat Nagrody Literackiej NIKE.
- W prozie zaznacza się grono debiutantów, wielu z pokolenia bruLionu.
- Manuela Gretkowska (My zdies’ emigranty, Kabaret metafizyczny, Tarot paryski, Namiętnik, również autorka scenariusza do kontrowersyjnej Szamanki) posługuje się aluzją literacką, formalnym eksperymentem, otacza ją aura skandalu.
- BruLionowi towarzyszy refleksja młodych krytyków:
- Jarosława Klejnockiego,
- Jerzego Sosnowskiego,
- Krzysztofa Vargi.
- Inni debiutanci to:
- Paweł Huelle (Weiser Dawidek, Opowiadania na czas przeprowadzki – proza gdańska, związana z tematem dojrzewania, dzieciństwa, małą ojczyzną);
- Jacek Baczak, autor wstrząsającej książki o starości i umieraniu Zapiski z nocnych dyżurów;
- Olga Tokarczuk (Podróż ludzi księgi, E.E., Prawiek i inne czasy, Dom dzienny, dom nocny – proza magiczna);
- Izabela Filipiak (Śmierć i spirala, Absolutna amnezja – proza feministyczna, eksperymentalna);
- Andrzej Stasiuk (Mury Hebronu, Opowieści galicyjskie, Biały kruk, Dukla, Dziewięć – ucieczka w Beskidy, motyw warszawskiego lumpa i outsidera literatury, świadomość trzydziestolatka);
- Małgorzata Saramonowicz (Siostra, Lustra – „kryminał metafizyczny”);
- Zyta Rudzka (Pałac cezarów, Białe klisze – proza poetycka);
- Magdalena Tulli (Sny i kamienie, W czerwieni – proza poetycka).
- Spośród starszych pisarzy warto wymienić na przykład:
- Jerzego Pilcha, felietonistę, autora groteskowej powieści Spis cudzołożnic,
- Tomka Tryznę (Panna Nikt),
- Antoniego Liberę (Madame).
- Jeśli chodzi o esej, króluje Czesław Miłosz, zwraca uwagę tom Zbigniewa Herberta Martwa natura z wędzidłem, nawiązanie do Barbarzyńcy w ogrodzie.
Zobacz:
Jakie podokresy w polskiej literaturze powojennej możesz wyróżnić?
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c352-wiek-xx-zestawienie/przeglad-lektur-polskiej-literatury-wspolczesnej