Homer
Żył w VIII wieku przed naszą erą, był zapewne pieśniarzem (aojdą), stworzył dwa wielkie eposy: Iliadę i Odyseję. Od niego zaczyna się właściwie historia literatury naszego kręgu kulturowego. Spierano się, czy w ogóle istniał (słynna kwestia homerycka), ale ostatnie badania potwierdzają, że oba eposy stworzył jeden człowiek osiem stuleci przed naszą erą. Więc jednak istniał. Czy był ślepy? Taką tezę wywiedziono z imienia, a i tradycja głosi, że jako starzec był ubogi i niewidomy. Dziś ten fakt także jest kwestionowany. Dla Greków i Rzymian Homer był największym twórcą literatury.
Safona
Poetka grecka, zwana Hi Safo. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dziewcząt, kształcąc je w muzyce, poezji i tańcu. To do nich kierowała większość swojej liryki (jak mówiono, niepozbawionej erotyzmu). Dodajmy jednak, że dziewczęta opuszczały wyspę z okazji zamążpójścia, a sama Safona miała córkę, Kleis. Legenda głosi, że była nieszczęśliwie zakochana w poecie Alkajosie, jeszcze inna, że rzuciła się do morza ze Skały Leukadyjskiej po to, by uleczyć się z miłości do przewoźnika Faona. Jej poezja pozostała, a także sama Safona stała się bohaterką późniejszej literatury – od poematów po komedie.
Ezop
Starożytny bajkopisarz. To on jest twórcą tzw. bajki zwierzęcej. Był podobno Ezop kaleką, wyzwolonym niewolnikiem, miał zginąć tragicznie – zrzucony w przepaść przez mieszkańców Delf w wyniku jakiejś kłótni.
Sofokles
Wielki twórca tragedii greckiej, autor Antygony i Króla Edypa. Był wykształcony, należał do elity ateńskiej, pełnił funkcje państwowe i kapłańskie. Szacunek towarzyszył mu za życia (czasy Peryklesa), a także po śmierci. To Sofokles wprowadził na scenę teatru trzeciego aktora (dotąd występowało jednocześnie najwyżej dwóch).
Eurypides
Ten wielki ateński dramatopisarz na szkolnych lekcjach polskiego jest zwykle zbywany kilkuzdaniową wzmianką. Nic dziwnego, bo szczegółowe omawianie jego dokonań mogłoby wywrócić utrwalony szkolny obraz tragedii greckiej, czyli, nie oszukujmy się, po prostu Antygony. Eurypides był wielkim nowatorem greckiego teatru. Racjonalista, pacyfista, przeciwnik nierówności społecznej, ograniczył udział chóru w teatrze; według niektórych badaczy dążył nawet do jego usunięcia. Używał wyrafinowanych maszyn scenicznych, w tym deus ex machina – czyli maszyny, za pomocą której aktor grający boga mógł na linie „sfrunąć” na scenę. Napisał tragedię, w której właściwie nie ma sytuacji tragicznej w klasycznym tego słowa znaczeniu, Bachantki, będącą przede wszystkim wyrazem fascynacji dionizyjskim szałem. Przez znawców uważany za jednego z pierwszych realistów w historii teatru.
Aspazja
Starożytne Ateny w zasadzie nie były miejscem dla feministek. Rola kobiety w tamtejszym życiu społecznym ograniczała się do zajęć domowych i prokreacyjnych. Na tym tle Aspazja jest pewnym wyjątkiem. Była to bardzo piękna – i bardzo mądra – żona wielkiego ateńskiego polityka Peryklesa. Obcowała z najważniejszymi artystami, intelektualistami i politykami epoki. Oni zaś – i to wcale nie z lęku przed mężem – liczyli się z jej zdaniem. Jej rady miały często spory wpływ na życie ateńskiego państwa. Przeciwnicy Aspazji wytoczyli jej nawet proces o bezbożność – taki sam jak ten, w wyniku którego skazano Sokratesa. Udało jej się z tego wybrnąć. Po śmierci męża została żoną kolejnego polityka, Lizyklesa, co z miejsca zapewniło mu karierę.
Sokrates
Wielki filozof ateński. Specyficzna postać brzydkiego dziwaka, żyjącego w niedostatku, nauczającego na ulicach. W podartym odzieniu, ze świtą uczniów – kojarzy się nieodmiennie z nieznośną żoną Ksantypą i haniebnym procesem, w którym oskarżono go o demoralizację młodzieży i skazano na śmierć przez wypicie trucizny (cykuty). Sokrates wystąpił z płomienną mową, odrzucił pomoc przyjaciół i cykutę wypił. Tak zmarł, a do historii przeszły nie tylko jego nauki spisane przez uczniów (między innymi przez Platona), lecz i metody dyskusji: elenktyczna (zbijanie argumentów, by wykazać fałsz tezy rozmówcy) i majeutyczna (wspólnego szukania prawdy za pomocą pytań stawianych przez nauczyciela – „położnicza”).
Diogenes
Filozof ze szkoły cyników, prawdziwy outsider w starożytnych Atenach. Wykazywał całkowite lekceważenie dla dóbr materialnych. Uznawał tylko te, bez których zupełnie nie można się obejść, wyrzucił więc swój kubek, gdy zobaczył, że można pić ze złożonych dłoni. Nie miał domu. Mieszkał w wielkiej próżnej beczce po winie. Słynął z celnych, sprośnych i zwykle obraźliwych powiedzonek. Można rzec, że głównym jego zajęciem było gwałcenie norm społecznych. Do tego stopnia, że ponoć zwykł załatwiać rozmaite potrzeby fizjologiczne na rynku Aten. Na tym samym rynku – jak podaje jego imiennik o przydomku Laertios – miał także radzić sobie, samodzielnie i jawnie, z potrzebami seksualnymi. Mimo wszystko był jednak przez Ateńczyków niezwykle lubiany, a zapisał się trwale nie tylko w historii kultury, ale również filozofii.
Neron
Znany z Quo vadis, drugi po Kaliguli krwiożerczy cesarz Rzymu. Tron objął po tym, jak jego matka otruła ojczyma, Klaudiusza. Po pięciu latach niewdzięczny synek otruł i ją; wcześniej zresztą w tenże sposób pozbawił życia przyrodniego brata. Zabił także obie żony, Oktawię i Popeę. Właściwie takie traktowanie rodziny należało do ogólnie przyjętych obyczajów rzymskich cesarzy. Neron jednak na tym nie poprzestawał. Sukcesywnie mordował, lub w najlepszym razie skazywał na wygnanie wszystkich wpływowych rzymskich patrycjuszy. Po jakimś czasie nie dało się już ukryć, że cesarz zdradza wyraźne objawy szaleństwa. I choć do dzisiaj nie wiadomo, kto właściwie spowodował pożar Rzymu w 64 roku n.e., podejrzenie, że była to jedna z jego rozrywek, wydaje się całkiem uzasadnione. Według cesarza natomiast miasto podpalili chrześcijanie. Był to dla niego pretekst do prześladowania i mordowania ich na najbardziej wymyślne sposoby. Neron zapisał się także w historii literatury – jako jeden z najwyżej postawionych i… najsłabszych poetów.
Petroniusz
Także znany czytelnikom Quo vadis Sienkiewicza. Rzeczywiście zwany był arbitrem elegancji, a Tacyt pisze o nim jako o człowieku, który w dzień sypiał, nocami zaś ucztował i tworzył. Przez swój tryb życia, swobodę i niedbałość doszedł do sławy, stał się też autorytetem w oczach Nerona. Niestety, popadł w niełaskę, a wówczas popełnił samobójstwo; według Sienkiewicza samobójstwo popełniła, przecinając sobie żyły, także kochająca go niewolnica Eunice.
Wergiliusz
Znakomity poeta rzymski, twórca eposu Eneida, żył i tworzył za czasów cesarza Oktawiana Augusta. Był ogromnie popularny – nie tylko wśród współczesnych, lecz także w późniejszych wiekach. Średniowiecze widziało w nim mędrca, astrologa – wręcz maga walczącego z demonami. Renesans i wieki późniejsze uznawały go za autorytet poetycki – trzeba pamiętać, że Dante w Boskiej Komedii właśnie Wergiliusza czyni swoim Mistrzem i przewodnikiem po Czyśćcu i Piekle.
Horacy
Następny wielki poeta rzymski, stworzył Carmina, czyli pieśni (ody), na których wzorowały się całe pokolenia (tłumaczył je m.in. Kochanowski). Horacy propagował epikureizm (słynne „carpe diem” – chwytaj dzień), a także ideę umiaru, złotego środka („aurea mediocritas”). To on rozpropagował mit poety nieśmiertelnego dzięki swojej sławie („non omnis moriar” – nie wszystek umrę). Horacemu przypisuje się słowa: „dulce et decorum est pro patria mori” (słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę) oraz „nil desperandum” (nie trać nadziei).
Owidiusz
Publius Ovidius Naso, bo takie jest pełne brzmienie nazwiska tego poety, większość energii, zwłaszcza za młodu, poświęcił sprawom Erosa. To zaś, że poczynał sobie w tej sferze – tworząc Sztukę kochania i Miłostki – dosyć frywolnie, sprawiło prawdopodobnie, iż został skazany na wygnanie przez cezara Augusta, zwolennika surowych obyczajów i czystości moralnej. W swej twórczości bardzo chętnie sięgał do motywów mitologicznych, znacznie je jednak przekształcając (Metamorfozy, których tytuł bywa także tłumaczony jako Przemiany; Heroidy; Kalendarz). Cóż, często nawet nie jesteśmy w stanie ustalić, jak daleko sięgały te zmiany – niektóre mity znamy bowiem tylko z dzieł Owidiusza. Metamorfozy, uznawane za jego najwybitniejsze dzieło, to poemat epicki, napisany heksametrem (miarą Iliady i Odysei), w którym poeta zastosował ciekawą kompozycję szkatułkową (opowieści jednych bohaterów zawierają opowiadania innych osób na podobny temat). O tym, że rozstanie z ojczyzną było dla Owidiusza dramatycznym doświadczeniem, przekonują poświęcone tęsknocie za nią elegie ze zbioru Żale. Niestety, mimo wielu próśb cesarz nie zgodził się na jego powrót. Poeta zmarł na obczyźnie, w Tomi nad Morzem Czarnym.
Juliusz Cezar
Wielki wódz rzymski, polityk, wielokrotny triumfator, twórca potęgi Rzymu od Egiptu po dzisiejszą Hiszpanię, jedynowładca uznawany za półboga. Od jego rodowego przydomka (Cezar) wywiedziono nazwę władców absolutnych – cesarzy. Od jego imienia – nazwę lipca (July). Po dziś dzień obowiązuje jego – juliański – kalendarz. Umacniał potęgę Rzymu także przez świetną administrację, był wielkim mówcą, wreszcie – pisarzem. Został zamordowany w senacie w słynne idy marcowe przez spiskowców z Brutusem na czele. Umierając, miał powiedzieć: „I ty, Brutusie, przeciwko mnie?” – uważał go bowiem za swojego przyjaciela.
Zapamiętaj!
Antyk
Od łac. antiquus – dawny. Tradycyjnie już mianem tym określamy starożytny świat Grecji i Rzymu, kultury rozwijającej się w basenie Morza Śródziemnego, czyli jakby część starożytności. Pod terminem starożytność rozumie się również historię innych kultur (choćby Babilonii i Egiptu), a także przestrzeń czasową Biblii. Czasem terminy antyk i starożytność stosuje się wymiennie.
Klasycyzm
Od classicus – wzorowy, doskonały. Za taki wzór uznano właśnie dorobek antyku: przyjęte wówczas (głównie w epoce klasycznej) kryteria piękna i kanony w sztuce. Jedno ze znaczeń tego terminu odnosi się do zjawisk w sztuce i literaturze, które nawiązują do starożytnych norm, ówczesnego ideału kultury. W literaturze szczególnym umiłowaniem antycznych reguł cechował się, w wieku XVII we Francji, a XVIII w innych krajach europejskich (także Polsce), kierunek zwany klasycyzmem. Nurty klasyczne (zwane neoklasycznymi) odnajdujemy także w poezji współczesnej.