Roman Jakobson wyróżnili dwa bieguny języka: metaforę i metonimię. Tym dwóm biegunom odpowiadają dwie odmienne tendencje budowania obrazu. Dążność do metafory to cecha np. romantyzmu i Młodej Polski, do metonimii – utworów realistycznych.
Teorie metafory
Jedną z najstarszych jest teoria Arystotelesa. Zdefiniował metaforę jako czynność transpozycji (przeniesienia) – zastąpienie nazwy właściwej nazwą przenośną. Wyróżnił następujące przeniesienia:
- z gatunku na rodzaj,
- z rodzaju na gatunek,
- z gatunku na gatunek
- z rodzaju na rodzaj.
Oto kilka metafor spotykanych w codziennym życiu:
- Zmierzch życia – zmierzch ma się do dnia tak, jak starość do całego życia.
- Małysz odniósł setki zwycięstw – setki to wyrażenie metaforyczne; „normalnie” powiedzielibyśmy, że Małysz odniósł wiele zwycięstw.
Przypatrzmy się także jednej z metafor stworzonych przez Jana Kochanowskiego: żona – głowy korona, czyli żona ma się tak do męża, jak korona do głowy królewskiej. Żona jest kimś, kto przydaje splendoru mężowi i nim rządzi, bo korona jest nie tylko dziełem sztuki, ale i symbolem władzy.
Cechą metafory jest niepełne podobieństwo składników (jak się ma żona do korony, co ma z nią wspólnego?). Między wyrażeniem dosłownym a metaforycznym występuje stosunek częściowego podobieństwa i częściowej różnicy. Prócz tego:
- po pierwsze: metafora podlega interpretacji ze względu na nastawienie odbiorcy i kontekst, w którym powstaje;
- po drugie, ta sama nazwa może być użyta jako przedmiot rozmaitych metaforyzacji i jako nośnik. Nośnikiem metaforyzacji może być np. słowo morze: morze głów, morze traw, morze wojska, morze wyobraźni czy oko (oko błękitu, oko sprawiedliwości, oczy wyobraźni);
- po trzecie, ten sam przedmiot może być opisany za pomocą różnych nośników. Przedmiotem metaforyzacji niech będą fale morskie.
- U Jana Kochanowskiego to „kędzierze” czyli kręcone włosy, których loki podobne są do fal. Nośnikiem będą tu więc kręcone włosy.
- Adam Mickiewicz z kolei ruch fal porównuje do ruchu piersi kobiecych:
Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda,
Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda.
Nośnikiem metafory będą tu piersi. - Juliusz Słowacki z kolei to samo zjawisko opisuje jeszcze inaczej: „lekkie skiby szły od wiatru pługa”. Tu z kolei nośnikiem będą skiby.
Ważną rolę w konstrukcji metafory odgrywa także podstawa (płaszczyzna) porównania. I tak w przypadku metafory utworzonej przez Kochanowskiego w zestawieniu włosów z falami podstawą porównania jest podobny kształt fal morskich i loków; w przypadku metafory Mickiewicza mamy dwie podstawy porównania – podobny do fal kształt piersi i podobny ruch.
Uwaga!
Zapamiętaj bardzo krótką, a przy tym popularną i sensowną definicję metafory. Brzmi ona: metafora to skrócone porównanie. Tajemnica jej konstrukcji polega na wyrzuceniu słowa „jak”. I rzeczywiście: żona jest jak głowy korona, słońce jest jak lampa (światów) itd.
Metafory możemy podzielić na:
- nominalne — nazwy rzeczy, np. muzyka kwiatów, zapach światła, skrzydła wyobraźni,
- predykatywne — czasowniki przypisujące obiektowi określone czynności, np. czas ucieka, grób zaprasza, księżyc wzdycha,
- atrybutywne — metaforyczne epitety, np. grucha noc, wonna modlitwa, aksamitna prośba.
Zobacz: