Władysław Broniewski – Bagnet na broń

Bagnet na broń

Kiedy przyjdą podpalić dom,
ten, w którym mieszkasz – Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom,
kiedy runą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi zafomocą –
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi.
Bagnet na broń!
Trzeba krwi!

Są w ojczyźnie rachunki krzywd,
obca dłoń ich też nie przekreśli,
ale krwi nie odmówi nikt:
wysączymy ją z piersi i z pieśni.
Cóż, że nieraz smakowal gorzko
na tej ziemi więzienny chleb?
Za tę dłoń podniesioną nad Polską –
kula w łeb!

Ogniomistrzu i serc, i słów,
poeto, nie w pieśni troska.
Dzisiaj wiersz – to strzelecki rów,
okrzyk i rozkaz:
Bagnet na broń!

Bagnet na broń!
A gdyby umierać przyszto,
przypomnimy, co rzeki Cambronne,
i powiemy to samo nad Wisłą.

Bagnet na broń – geneza wiersza

Utwór Władysława Broniewskiego Bagnet na broń powstał 3 kwietnia 1939 r., a po raz pierwszy został opublikowany w 15. numerze czasopisma Czarno na białem tego samego roku. To wiersz-apel, który w prostych, bezpośrednich słowach wzywał do obrony niepodległości zagrożonej ojczyzny. Według poety udział w wojnie obronnej to obowiązek każdego Polaka.
Wiersz ten powstał wkrótce po otrzymaniu przez rząd polski noty, w której Hitler przedstawiał swoje żądania wobec Polski (Pomorze). Przez czytelników został przyjęty jako pewnego rodzaju poetycki rozkaz mobilizacyjny o wyjątkowej sile oddziaływania. Jesienią 1939 r. Broniewski napisał jeszcze wiersze Żołnierz polski oraz Syn podbitego narodu – te trzy utwory, jedne z najgłośniejszych w twórczości autora, tworzą swoisty cykl poetycki traktujący o polskim wrześniu.

Jaki gatunek literacki reprezentuje utwór?

Bagnet na broń ma formę liryki inwokacyjnej (liryki apelu), to odmiana liryki zwrotu do adresata. W wierszach tego typu najważniejszą osobą w utworze jest adresat – „ty” liryczne, do którego podmiot kieruje swoje wezwania. Adresatami tego apelu są wszyscy Polacy.

W drugiej i trzeciej zwrotce podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie liczby mnogiej („wysączymy”, „przypomnimy”, „powiemy”), w ten sposób identyfikuje się z adresatem. Jednocześnie podmiot liryczny oddzielną apostrofą wyodrębnia osobę, do której zwraca się ze specjalnym apelem: „Ogniomistrzu i serc, i słów, poeto, nie w pieśni troska”. Walka o wolność ojczyzny to także zadanie poety, który powinien wziąć udział w walce zbrojnej, włączyć się do obrony ojczyzny nie tylko słowem, ale także czynem (,.Dzisiaj wiersz – to strzelecki rów”).

W wielu fragmentach podmiot liryczny w równym stopniu kieruje odezwę do samego siebie, jak i do zbiorowego adresata. Znając biografię Broniewskiego i charakter jego twórczości, możemy utożsamić autora z podmiotem wiersza.
Podmiot liryczny – poeta pomimo wyraźnie odczuwanej i manifestowanej jedności z adresatem wypowiada się z pozycji wodza, przywódcy – choćby wydając rozkaz (to zacytowana komenda wojskowa): „Stań u drzwi./ Bagnet na broń!/ Trzeba krwi!”. Sytuacja ta przypomina typowe dla romantyzmu koncepcje poety, który ma kierować światem i domaga się „rządu dusz”. Nie jest to jedyna inspiracja tradycją romantyczną – widać ją w całej twórczości autora Bagnetu na broń.

Apel Broniewskiego cechuje ogromna sugestywność i prostota obrazowania: ojczyzna to dom, który wróg, ukazany jako napastnik, podpalacz, chce zniszczyć. Poeta gra na emocjach: każdy stanie do obrony rzeczy mu najbliższej – domu. Zresztą wyjątkowo trafnie przewiduje przebieg zajść w momencie wybuchu wojny… Przecież 1 września wojska nieprzyjaciela zaatakowały w nocy i znienacka.

Podmiot liryczny zwraca się do adresata wiersza bezpośrednio – ty. W ten sposób mówi dowódca do swojego podkomendnego, ale także… jest to forma zarezerwowana dla bliskich znajomych. W wierszu Broniewskiego użycie tego zaimka skraca dystans między rozmówcami – to ludzie, których połączyło wspólne doświadczenie – poczucie zagrożenia wolności, ojczyzny. Natomiast zdania rozkazujące uzmysławiają wyjątkową rolę podmiotu w zbiorowości, poeta dowódca wydaje rozkaz, który ma znaleźć oddźwięk u wszystkich, bez względu na przekonania polityczne, poglądy czy doznane krzywdy: „Są w ojczyźnie rachunki krzywd,/ obca dłoń ich też nie przekreśli,/ ale krwi nie odmówi nikt: […] Cóż, że nieraz smakował gorzko/ na tej ziemi więzienny chleb?”.

Uwaga!
Broniewski sam doświadczył takich krzywd – za swoje lewicowe przekonania, których nie ukrywał, biorąc udział w licznych akcjach propagandowych i manifestacjach, często spotykał się z atakami, był represjonowany przez rząd. Doświadczył też więzienia — w 1931 r. został aresztowany wraz z całym zespołem redakcyjnym Miesięcznika Literackiego i dwa miesiące spędził w więzieniu w Warszawie.

Poeta ogniomistrz

Na szczególną uwagę zasługują również fragmenty wyznaczające miejsce poezji i poetyw nadchodzącej walce. I tu znowu połączenie określeń: poeta, ogniomistrz serc i słów w jedno pojęcie – uściślenie wojskowego terminu lirycznym uzupełnieniem, w jednoznaczny sposób definiuje rolę człowieka pióra. Podobnie porównanie wiersza do rowu strzeleckiego podkreśla bojowy charakter poezji.
Ogniomistrz to stopień podoficerski w artylerii. Dowodzi powierzonymi sobie żotnierzami. Poeta ogniomistrz jako mistrz słów ma przewodzić sercom – zagrzewać do walki.
Ogień to nie tylko artyleryjskie wybuchy, ale przede wszystkim wzniecony przez poetę żar stów i pieśni. Poezja, która nawołuje do walki (tyrteizm), często odgrywa ogromną rolę – nie pozwala upaść i załamać się mimo strachu. Wiersz pisany w tak trudnej dla kraju sytuacji powinien być rowem strzeleckim stanowiącym zaporę dla nieprzyjaciela, ma być narzędziem walki z wrogiem, narzędziem tak groźnym jak tytułowy bagnet.

Środki poetyckie w utworze

Siłę wyrazu i dynamizm wiersza podkreślają paralelizmy. Związane z nimi powtórzenia przybierają postać refrenu.

W pierwszej strofie atmosferę napięcia wprowadzają i potęgują anafory – powtórzenia słowa „kiedy” na początku wersów.

Kulminacyjny moment wiersza to dwa równoważniki przybierające formę rozkaźników: „Bagnet na broń!/ Trzeba krwi!”. Powtórzenie, dwukrotnie w trzeciej strofie, pierwszego rozkaźnika powoduje, że staje się on refrenem.

Należy zwrócić uwagę na specyficzną budowę pierwszej strofy. Rozpoczyna się jak opowieść – „Kiedy przyjdą podpalić dom,/ ten, w którym mieszkasz – Polskę”, rytm przypomina jakby skradający się, trochę leniwy krok, a następnie wybijany jest coraz szybciej łoskot sylab – jakby strzelano nagle krótkimi eksplozjami słów (jak z karabinu): „stań u drzwi./ Bagnet na broń!/ Trzeba krwi!”. A potem dalej: „okrzyk i rozkaz:/ Bagnet na broń!/ Bagnet na broń!”.

Użyte przez Broniewskiego w wierszu synekdochy służą konkretyzacji oraz wyrazistości wypowiedzi. Mówiąc o domu, poeta ma na myśli odzyskaną po okresie niewoli Polskę. „Obca dłoń”, dłoń podniesiona na Polskę to nieprzebrany liczebnie wróg stojący u granic ojczyzny.

W tekście pojawiają się także prozaizmy wnoszące pewną szorstkość, ale i dosadność: „Za tę dłoń podniesioną nad Polską –/ kula w łeb!”. Czemu sużyy? Prawdopodobnie temu, by wiersz latwiej trafił do szerokiego grona odbiorców, a w zamyśle autora odbiorcą miał być szeroko rozumiany lud.

Słowa-klucze

Cała wypowiedź podmiotu lirycznego organizuje się wokół słów-kluczy. Pierwsze słowo-klucz to krew, wyraz, który w poezji Broniewskiego jednoznacznie kojarzy się z walką oraz ze śmiercią. Walka jest obowiązkiem każdego i należy być przygotowanym na to, że zakończy się bohaterską śmiercią. Kolejne słowo-klucz to pieśń – synonim wszelkiego rodzaju aktywności. Śpiew jest u Broniewskiego równoznaczny z walką (pieśń, wiersz ma być orężem jak karabin).
Odpowiedzią na bardzo sugestywną i plastyczną wizję z pierwszej zwrotki – na obraz zagrożenia czyhającego na ojczyznę – jest strofa ostatnia, a najwyraźniej jej trzy ostatnie wersy – podkreślające konieczność walki nawet za cenę życia. Jako wzór do naśladowania Władysław Broniewski podaje bohaterskiego generała napoleońskiego – Piotra Cambronne’a. Podczas bitwy pod Waterloo, kiedy padła propozycja kapitulacji, odpowiedział on jednym dosadnym i obelżywym słowem. Tak powinien się, zdaniem poety, zachować każdy, kto stanie do walki z wrogami ojczyzny – winien walczyć do końca, nie ugiąć się.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c166-dwudziestolecie/tworczosc-wladyslawa-broniewskiego

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/dwudziestolecie-miedzywojenne/c148-dwudziestolecie-w-polsce/jak-oceniasz-miejsce-i-dorobek-tworczy-poety-wladyslawa-broniewskiego

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/dwudziestolecie-miedzywojenne/c148-dwudziestolecie-w-polsce/dlaczego-utwor-broniewskiego-pt-poezja-jest-interpretowany-jako-spor-o-ksztalt-poezji

https://aleklasa.pl/liceum/c230-wiersze/c304-analiza-wierszy/wladyslaw-broniewski-ballady-romanse