Znad ciemnej rzeki
Znad ciemnej rzeki wiatr przylata
I mglistych wspomnień woń przynosi.
Pamięć maluje przeszłe lata,
Jak raj anielski dawni Włosi.
Potem kask, miecz i pęd podróży,
Płomień na ostrzu smukłej dzidy,
Kiedy chadzałem w szatach burzy
I żeglowałem do Kolchidy.
Dzikie porywy i zapędy,
Zuchwałość butna i wyniosła…
Wreszcie manowce, winy, błędy –
I połamane leżą wiosła.
W ruinach pająk sieci snuje,
Czas każe płacić wiosny długi.
Lecz nie żałuję, nie żałuję!
I wszystko spełniłbym raz drugi.
Bo coś w szaleństwach jest młodości,
Wśród lotu, wichru, skrzydeł szumu,
Co jest mądrzejsze od mądrości
I rozumniejsze od rozumu.
Tytuł wiersza
Sugeruje odniesienia do mitologicznego Styksu. Kojarzy się on z przekroczeniem progu śmierci, przejściem do Hadesu albo starością. Tytuł podkreśla, że podmiot liryczny będzie oglądał i oceniał swoje życie z perspektywy wieku dojrzałego. Styks – kres podróży jest przeciwstawiony innemu motywowi mitologicznemu, czyli Kolchidzie. Była ona celem wyprawy Argonautów po złote runo, a w wierszu Staffa symbolizuje młodość z jej wszelkimi możliwościami, ambicjami i pragnieniem przygody.
Centralny motyw
To ukazane jako nieustająca podróż życie ludzkie. Motyw morskiej podróży wśród burz (metaforą ludzkiej egzystencji) sięga tradycjami do Odysei Homera. W utworze mamy do czynienia z retrospekcją – podmiot liryczny rysuje siebie jako żeglarza i wojownika, przyznaje się do zwycięstw, ale także do błędów, a w końcu do klęski swoich młodzieńczych marzeń – „i połamane leżą wiosła”.
Dominanta kompozycyjna
Całość wyznania lirycznego, ujętego w formę wspomnienia, jest podporządkowana apoteozie młodości, wyrażonej w dwóch ostatnich strofach. Podmiot liryczny zauważa, że młodość, pozornie szaleńcza i lekkomyślna, rządzi się własnymi prawami. Jest w niej swoista mądrość i rozum. Rozsądkowi i ostrożności przeciwstawia odwagę, idealizm i wartości poznawcze.
Konteksty interpretacyjne
- Mit ikaryjski – buntowniczość i idealizm Ikara stawia poeta wyżej niż racjonalistyczną postawę Dedala. Ikar nie boi się burz i zamętu, przekracza barierę swoich marzeń, licząc się nawet z porażką. Właśnie tacy bohaterowie są pionierami życia, odkrywają nowe Kolchidy, czyli krainy skarbów.
- „Errare humanum est” – błędy, winy i grzechy są nieodłącznym składnikiem ludzkiego istnienia. Ryzyko i odwaga w podejmowaniu wyzwań, w zmaganiu się z życiem decydują o jego sensie. Zarówno klęski, jak i zwycięstwa pomagają w zdobyciu mądrości.
- Młodość – to czas wojny ze złem świata i jego skostniałymi zasadami, czas poznawania samego siebie i próby zmiany świata. To czas „burzy i naporu”. Chociaż konfrontacja młodzieńczych ideałów z dorosłym życiem najczęściej kończy się porażką, przeżycia młodości mają niepowtarzalną wartość.
- Nawiązania do antyku – Kolchida to kraina, która była celem wyprawy Jazona po złote runo – symbol z trudem zdobytego cennego trofeum. Styks – „czarna rzeka” – jako kres, punkt dojścia, koniec, starość, zbliżająca się śmierć.
- Życie jako podróż – jest to topos zakorzeniony w tradycji literackiej, metafora ludzkiego życia, począwszy od Odysei, poprzez barokowe emblematy, aż do Sonetów krymskich Mickiewicza. Wartością życia nie jest osiągnięcie celu, ale sama droga i doświadczanie różnorodności jego przejawów.
Idea utworu
Wiersz Staffa mimo melancholii niesie przesłanie pozytywne. Każda chwila w życiu człowieka jest wartościowa, uczy czegoś nowego. Entuzjazm, brawura, walka, które są domeną młodości pełnią ważną rolę w kształtowaniu naszego charakteru i postawy życiowej. Mimo wszystkich niebezpieczeństw i bolesnych doświadczeń młodość jest tu wyidealizowana – „raj anielski”. Staff powtarza tutaj mit ikaryjski, gloryfikując młodość i jej marzycielstwo jako podstawową wartość wyznaczającą naszą ludzką kondycję.
Pytanie
Jakie widzisz związki wiersza Staffa „Znad ciemnej rzeki”… z antykiem i renesansem – rozważ przesłanie utworu i jego stronę formalną.
Wiersz Znad ciemnej rzeki… ukazuje nam autora jako zwolennika filozofii stoicyzmu i epikureizmu. Te nurty filozoficzne powstały w antyku, ale zyskały szczególną popularność w dobie renesansu. Afirmacja życia, dostrzeganie wartości zarówno w chwilach pięknych, jak i w błędach oraz klęskach bliskie jest ideom renesansu, takim jak maksyma Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Podmiot liryczny wiersza wydaje się podobny w swojej postawie do renesansowego człowieka-Proteusza z fraszek Kochanowskiego. Podejmuje on różne wyzwania, doświadcza rozmaitych życiowych ról i w wyniku tego kształtuje swoją osobowość, osiąga dojrzałość. Pełne wykorzystanie każdego momentu w życiu nawiązuje do horacjańskiej zasady „carpe diem” – chwytaj dzień.
Stoicyzm widać u Staffa w spokojnej akceptacji przemijania młodości, upływu czasu i faktu umierania marzeń w konfrontacji z realnym życiem. Staff nawiązuje również do ideałów racjonalizmu, ale mądrość i rozum w swojej najczystszej postaci są u niego domeną młodości, a nie wieku dojrzałego. Wydaje siê więc, że tutaj bliższy jest romantyzmowi. Ale liczne nawiązania do antyku, między innymi aluzja do wyprawy Argonautów po złote runo, pokazują, że heroizm i odwaga antycznych bohaterów jest postawą według Staffa decydującą o naszym człowieczeństwie. Metafora życia jako burzliwej morskiej podróży i walki z żywiołami przypomina nam zmagania mitycznego Odyseusza, uparcie dążącego do swojej Itaki. Nawiązań do antyku jest w wierszu więcej. Oprócz wspomnianej już Kolchidy mamy tytułową „ciemną rzekę”, czyli Styks, kojarzącą się ze schyłkiem życia. Cały wiersz jest podporządkowany w swojej idei mitowi o Ikarze. To właśnie Ikarowa odwaga i brawura, bunt przeciw przyziemnemu rozsądkowi jest doświadczeniem najważniejszym dla podmiotu lirycznego, które bez względu na cenę chciałby powtórzyć. Oprócz ideowych i symbolicznych nawiązań do antyku i renesansu również forma wiersza każe go przypisać konwencji klasycyzmu. Jest to wiersz regularny, stroficzny, pisany sylabicznym dziewięciozgłoskowcem. Tak więc i przesłanie, i cechy formalne wiersza każą szukać inspiracji antycznych.
Pytania i odpowiedzi
1. Jak interpretujesz tytuł wiersza?
Sugeruje odniesienia do mitologicznego Styksu. Kojarzy się on z przekroczeniem progu śmierci, przejściem do Hadesu albo ze starością. Tytuł podkreśla, że podmiot liryczny będzie oglądał i oceniał swoje życie z perspektywy wieku dojrzałego. Styks – kres podróży – jest przeciwstawiony innemu motywowi mitologicznemu, czyli Kolchidzie. Była ona celem wyprawy Argonautów po złote runo, a w wierszu Staffa symbolizuje młodość z jej wszelkimi możliwościami, ambicjami i pragnieniem przygody.
2. Czy dostrzegasz główną ideę utworu?
Wiersz Staffa mimo melancholii niesie przesłanie pozytywne. Każda chwila w życiu człowieka jest wartościowa, uczy czegoś nowego. Entuzjazm, brawura, walka, które są domeną młodości, pełnią ważną rolę w kształtowaniu naszego charakteru i postawy życiowej. Mimo wszystkich niebezpieczeństw i bolesnych doświadczeń młodość jest tu wyidealizowana – „raj anielski”. Staff powtarza tutaj mit ikaryjski, gloryfikując młodość i jej marzycielstwo jako podstawową wartość wyznaczającą naszą ludzką kondycję.
3. Co jest centralnym motywem liryku?
To ukazane jako nieustająca podróż życie ludzkie. Motyw morskiej podróży wśród burz (metaforą ludzkiej egzystencji) sięga tradycjami do Odysei Homera. W utworze mamy do czynienia z retrospekcją – podmiot liryczny rysuje siebie jako żeglarza i wojownika, przyznaje się do zwycięstw, ale także do błędów, a w końcu do klęski swoich młodzieńczych marzeń – „i połamane leżą wiosła”.
4. Co nazwałbyś dominantą kompozycyjną wiersza?
Całość wyznania lirycznego, ujętego w formę wspomnienia, jest podporządkowana apoteozie młodości, wyrażonej w dwóch ostatnich strofach. Podmiot liryczny zauważa, że młodość, pozornie szaleńcza i lekkomyślna, rządzi się własnymi prawami. Jest w niej swoista mądrość i rozum. Rozsądkowi i ostrożności przeciwstawia odwagę, idealizm i wartości poznawcze.
5. Czy zauważasz jakieś konteksty interpretacyjne?
- Mit ikaryjski – buntowniczość i idealizm Ikara stawia poeta wyżej niż racjonalistyczną postawę Dedala. Ikar nie boi się burz i zamętu, przekracza barierę swoich marzeń, licząc się nawet z porażką. Właśnie tacy bohaterowie są pionierami życia, odkrywają nowe Kolchidy, czyli krainy skarbów.
- „Errare humanum est” – błędy, winy i grzechy są nieodłącznym składnikiem ludzkiego istnienia. Ryzyko i odwaga w podejmowaniu wyzwań, w zmaganiu się z życiem decydują o jego sensie. Zarówno klęski, jak i zwycięstwa pomagają w zdobyciu mądrości.
- Nawiązania do antyku – Kolchida to kraina, która była celem wyprawy Jazona po złote runo – symbol z trudem zdobytego cennego trofeum. Styks – „czarna rzeka” – jako kres, punkt dojścia, koniec, starość, zbliżająca się śmierć.
- Życie jako podróż – jest to topos zakorzeniony w tradycji literackiej, metafora ludzkiego życia, począwszy od Odysei, poprzez barokowe emblematy, aż do Sonetów krymskich Mickiewicza. Wartością życia nie jest osiągnięcie celu, ale sama droga i doświadczanie różnorodności jego przejawów.
Skojarzenia do eseju
- Oda do młodości Adama Mickiewicza – młodość jest w niej ukazana jako rewolucyjna i twórcza siła, jej atrybutami są orzeł i piorun, podobnie jak u Staffa burza. W obu wierszach młodość „porusza z posad bryłę świata”. Jednak u Staffa młodość jest indywidualnym przeżyciem, podczas gdy u Mickiewicza jej cechą jest wspólne działanie na rzecz całej ludzkości.
- Polały się łzy… Adama Mickiewicza – oba wiersze łączy motyw refleksji nad sensem życia. W obu „chmurna i górna” młodość ponosi klęskę w konfrontacji z realiami dorosłego życia. Mickiewicz określa dorosłość jako „wiek męski, wiek klęski”, natomiast Staff mówi o „połamanych wiosłach”. Jednak Staff bliższy jest stoickiemu pogodzeniu się z przemijaniem niż nasz romantyczny wieszcz.
- Do gór i lasów Jana Kochanowskiego – obydwa wiersze łączy motyw retrospekcji z perspektywy człowieka starego, a w warstwie filozoficznej stoicyzm i epikureizm. Obaj autorzy nadają wagę każdemu wydarzeniu w życiu, każdej jego chwili, zgodnie z zasadą „carpe diem”.
Zobacz:
Co możesz powiedzieć o twórczości Leopolda Staffa w dobie dwudziestolecia międzywojennego?
Jakie, charakterystyczne dla różnych postaw, utwory Staffa możesz przywołać?