1. Wyjaśnij, co znaczy:
- realizm,
- milieu,
- narrator wszechwiedzący,
- naturalizm.
Realizm – to sposób ukazywania świata przedstawionego w literaturze – zgodnie z zasadą prawdopodobieństwa życiowego (więc żadne duchy, diabły, demony i rozwiązania fantastyczne – nie wchodzą w grę), respektujący zasadę mimesis. Jest to też ważny kierunek w literaturze i sztuce XIX w. Realizm jako kierunek został ukształtowany we Francji w połowie XIX w., np. w powieściach Honoriusza Balzaka. Typowe dla tego kierunku są dokładne, szczegółowe i bardzo plastyczne opisy: ulic, kamienic, wyglądu bohaterów. Za cel pisarz realista stawia sobie ukazanie prawdy o świecie i człowieku.
Milieu – to jeden ze sposobów charakteryzowania bohaterów, zresztą bardzo sprytny i efektowny. Narrator charakteryzuje bohatera poprzez ukazanie jego najbliższego otoczenia: pokoju, sprzętów, które go otaczają. Dużo też mówią o bohaterze jego ulubione gadżety i jego ubranie. Służył temu na przykład opis pokoju Rzeckiego i jego staromodnego ubrania czy gustownych strojów panny Izabeli (Lalka). Technikę milieu do perfekcji opracowali również Balzak i Orzeszkowa.
Narrator wszechwiedzący – to narrator trzecioosobowy, który dysponuje nieograniczoną wiedzą na temat ukazywanego świata i bohaterów, zna ich myśli i pragnienia… Jest charakterystyczny dla dzieł XIX w. Spotkamy go np. w większości nowel i powieści realistycznych.
Naturalizm – w literaturze to prąd rozpowszechniony w II połowie XIX w. (inspiracją były nauki przyrodnicze, teorie Darwina i Taine’a). Człowiek postrzegany był jako część natury. Tak jak zwierzęta, kierował się głównie pierwotnymi instynktami i walczył o przetrwanie. Naturaliści eksponowali biologiczny (nie duchowy!) wymiar egzystencji człowieka. Obnażali zło świata, pokazywali rejony dotąd pomijane: margines społeczny czy ciemne strony miejskich molochów.
Inne cechy naturalizmu to:
- szczegółowe rejestrowanie faktów, narrator jako uważny obserwator;
- brutalność obrazowania i autentyzm języka (uliczne prostytutki mówią innym językiem niż profesorowie!);
- ukazywanie okrucieństwa życia;
- portretowanie środowisk do tej pory zaniedbywanych przez literaturę: prostytutek, kloszardów itd.
Promotorem i najwybitniejszym przedstawicielem naturalizmu był Emil Zola, autor powieści Nana, Germinal.
2. Czym różnią się: powieść realistyczna, modernistyczna, tendencyjna. Podaj przykłady.
- Powieść realistyczna – Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka
- Powieść tendencyjna – Marta Elizy Orzeszkowej (elementy powieści tendencyjnej znajdziemy w Nad Niemnem).
- Powieść modernistyczna – Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego
Powieść realistyczną i tendencyjną sporo łączy: wszechwiedzący narrator, zachowywanie zasady mimesis, dokładne opisy. Jednak powieść tendencyjna (czyli powieść z tezą) podporządkowana jest jakiejś prawdzie, którą ma zilustrować. Są to prawdy tezy, np.: największym szczęściem dla człowieka jest praca i bycie użytecznym lub: egoiści nie mogą być szczęśliwi. Dlatego powieści tendencyjne bywają sztuczne i naciągane.
Powieść modernistyczna rządzi się zupełnie innymi prawami – nie ukazuje świata całościowo, panoramicznie jak powieść realistyczna. Ma luki, niedopowiedzenia, składa się z części, pomiędzy którymi powiązanie nie musi być tak ścisłe jak między rozdziałami typowych powieści; niektóre rozdziały mogą mieć charakter poetycki, symboliczny. Ma kompozycję otwartą, narracja bywa tu subiektywna, pisarz używa mowy pozornie zależnej.
3. Na czym polega nowatorstwo kompozycyjne Lalki Prusa?
Nowatorstwo kompozycyjne Lalki to:
- Dwugłosowy charakter narracji (dwugłos narracyjny) – w powieści mamy dwóch narratorów: głównego, wszechwiedzącego i pierwszoosobowego narratora, którym jest Ignacy Rzecki. Oczywiście, wiedza starego subiekta jest ograniczona, często nawet nie domyśla się np., co zamierza Wokulski.
- Otwarta kompozycja, jej rozluźnienie i niejasne zakończenie dzieła. Właściwie nie wiemy do końca, co się stało z głównym bohaterem Lalki.
- Psychologizacja bohaterów – np. motywacje ich postępowania są nieraz bardzo skomplikowane.
4. Stanisław Wokulski jako romantyk i pozytywista. Wypunktuj cechy.
Wokulski – romantyk
- Bierze udział w powstaniu styczniowym i został zesłany na Sybir.
- Jego miłość ma charakter romantyczny: idealizuje ukochaną, kocha ją czystą miłością. Przeszkodą dla tego uczucia są konwenanse.
- Czytuje utwory Mickiewicza, co świadczy o jego romantycznej duszy.
- Podejmuje próbę samobójczą.
- Ma złożoną osobowość, jest raczej samotnikiem. Jego dalsze losy pozostają nieznane.
Wokulski – pozytywista
- Ma zainteresowania naukowe, szanuje uczonych, w pewnym momencie pragnie poświęcić się pracy badacza.
- Jest energiczny i przedsiębiorczy, zdobywa majątek dzięki uporowi i ryzyku.
- Jest filantropem i realizuje założenia pracy u podstaw.
- Inaczej niż w przypadku bohaterów romantycznych, nie przeżywa wielkiej miłości jako młodzieniec, lecz dopiero jako dojrzały człowiek.
5. Które epoki pasują do opisów:
- Epoka ta postulowała utylitaryzm w sztuce, wiarę w naukę i rozwój wiedzy, konieczność kształcenia ubogich i kult pracy.
- Najważniejszymi wartościami epoki jest sztuka i niechęć do cywilizacji, przemysłu, mieszczaństwa. Zwraca się ku intuicji, duchowości, głosi niewiarę w wartości dawne.
- Twórcy epoki głoszą rozczarowanie wiedzą, pragną, by wyobraźnia, uczucie, wiara, ich owoce miały pełnoprawne miejsce w poezji. Serce i dusza to symbole tej epoki.
Zobacz: