Dziś trudno uwierzyć, że aż do romantyzmu powieści nie uważano za gatunek artystyczny. Dlaczego tak było? Otóż od początku istnienia tego gatunku dostrzegano jego szczególną zdolność do przekazywania wiedzy o człowieku. Już powieści osiemnastowieczne podejmowały tematy dotąd pomijane przez literaturę – opisywały współczesność z całą jej różnorodnością i z perspektywy rozmaitych, także niskich warstw społecznych. Miała więc powieść służyć celom poznawczym, a tej funkcji – którą odziedziczyła po swoich poprzednikach: pamiętnikach, opisach podróży, publicystyce – teoretycy literatury spod znaku klasycyzmu nie uważali za godną gatunku literackiego.
Tymczasem ta właśnie funkcja zadecydowała o niezwykłej karierze gatunku w wieku XIX. Stendhal zdefiniował ów cel poznawczy powieści, porównując ją do zwierciadła obnoszonego po gościńcu. Wnikliwie obserwować świat i jak najwierniej ukazać rządzące nim mechanizmy – przedstawić obraz rzeczywistości, nie pomijając żadnych jej aspektów! Takie zadanie stawiali przed sobą pisarze realiści. I właśnie powieść – za pośrednictwem wielowątkowej fabuły i szeroko rozbudowanego tła – pozwalała im zaprezentować życie bohatera z wielu różnych punktów widzenia: zarówno jego udział w różnych wydarzeniach, jak i przeżycia wewnętrzne. Formułowaniu diagnoz dotyczących rzeczywistości służyła, ukształtowana przez realistów – dziś uznawana za klasyczną – forma narratora obiektywnego, wszechwiedzącego.
W powieści realistycznej pierwszeństwo ma właśnie fabuła, której podstawową funkcją jest wszechstronna prezentacja życia bohatera. We wczesnych powieściach, osiemnastowiecznych, udział bohatera w opisywanych zdarzeniach w niewielkim stopniu wpływał na jego charakter. W powieściach realistów konstrukcja postaci jest dynamiczna: fabuła to już nie ciąg zdarzeń, w których uczestniczy bohater o statycznym charakterze, teraz to historia jego życia – czytelnik może obserwować zmiany zachodzące w jego świadomości i zachowaniu pod wpływem opisanych wypadków. Jakże zmieniają się na kartach powieści Balzakowski Eugeniusz Rastignac, Julian Sorel z powieści Stendhala, Flaubertowska Emma Bovary czy Rodion Raskolnikow! Aby móc w ten sposób zaprezentować losy bohaterów, pisarze musieli wprowadzić do utworu z jednej strony wiele okoliczności zewnętrznych decydujących o rozwoju postaci (motywacja socjologiczna), a z drugiej – określoną motywację psychologiczną. Ukazują skomplikowane procesy decydujące o losach postaci, stosują – nieznane powieściom osiemnastowiecznym – opisy środowiska społecznego. Ograniczają swoją wyobraźnię, w doborze opisywanych zdarzeń nie kierują się ani nakazami ówczesnej moralności, ani poczuciem piękna. Mają przekazywać prawdę, a ona bywa przecież także pospolita, okrutna, odrażająca…
Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
Bohaterowie
Ojciec Goriot
Jeden z pensjonariuszy pani Vauquer, dawny młynarz, który dorobił się wielkiego majątku na spekulacjach handlowych podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Całe swe życie poświęcił córkom, dbając o to, aby nigdy niczego im nie brakowało. Nie zadbał jednak o rzeczywiste uczucia między sobą i dziećmi i w rezultacie jest przez nie haniebnie wykorzystywany. Jako starzec zostaje przez córki ograbiony ze wszystkiego. Nie ma nawet prawa się z nimi widywać, ponieważ one, należące teraz, dzięki „właściwym” ożenkom, do arystokracji, wstydzą się ojca „niskiego pochodzenia”. Powieść ukazuje tragedię zaślepionej miłości ojcowskiej: stary, schorowany Goriot oddaje dzieciom wszystko, ale w zamian nie otrzymuje nic. Coraz to nowymi sposobami próbuje kupić dla siebie odrobinę miłości córek i umiera zupełnie przez nie opuszczony.
Delfina de Nucingen i Anastazja de Restaud, córki Goriota
Wprawdzie róćnią się nieco charakterami i tym, że w różnych okresach zachowują się lepiej lub gorzej wobec ojca, ale łączy je bardzo interesowny, cyniczny stosunek do świata. Obie mają kochanków, obie gardzą ludźmi bez pieniędzy, obie pędzą życie puste, pozbawione wszelkiej użyteczności. Nauczyły się tego dzięki wychowaniu i normom panującym w społeczeństwie.
Eugeniusz de Rastignac
Ubogi student z prowincji, zdolny i energiczny, uświadamia sobie, će uczciwe studiowanie nigdy nie zapewni mu wysokiej pozycji. Zostaje kochankiem Delfiny de Nucingen, uznając – jak się okaże, słusznie! – iż zrobi karierę dzięki jej protekcji. Resztki uczciwości i wrodzony zmysł moralny sprawiają, że widzi on tragedię ojca Goriot i próbuje się nim opiekować. Generalnie jednak także on poddaje się regułom rządzącym społeczeństwem i władzy pieniądza.
Vautrin, naprawę Jakub Collin
Przestępca ukrywający się w pensjonacie, dzisiejszym językiem mógłby być nazwany ojcem mafii. Inteligentny i cyniczny, uważa, że tylko nieuczciwość i zbrodnia mogą jednostce zapewnić warte zachodu życie – takie wnioski wysnuwa z obserwacji reguł rządzących światem.
Problemy:
- ślepa miłość ojcowska;
- reguły rządzące społeczeństwem;
- zakłamanie ówczesnej rodziny i małżeństwa;
- rola pieniądza jako siły napędowej wszelkich przemian;
- droga do kariery,
- miasto – Paryć.
Gustaw Flaubert, Pani Bovary
Fabuła
Akcja powieści rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku w kilku prowincjonalnych francuskich miejscowościach. Emma została żoną lekarza Karola Bovary jako młoda, zupełnie nieznająca życia, wychowana w klasztornej szkole, dziewczyna. Rychło okazuje się, że życie małżeńskie nie daje jej spodziewanej satysfakcji. Marząc o romantycznej miłości, nawiązuje romans z Rudolfem, który cynicznie ją wykorzystuje. Drugi romans, z Leonem, także okazuje się niepowodzeniem. Oszukując męża, doprowadza rodzinę do bankructwa. Nie może uporać się z tą sytuacją i kończy życie samobójstwem.
Bohaterowie
Emma Bovary
Ładna, inteligentna dziewczyna oczekuje od życia spełnienia marzeń, które wykształciły się w niej pod wpływem przeczytanych romansów. Nie zadowala jej nudne życie prowincji, nie znajduje spełnienia ani w małżeństwie, ani w byciu matką. Bardzo trudno ją jednoznacznie ocenić. Można ją uznać za pozbawioną skrupułów egoistkę, złą i cyniczną, niedoceniającą otrzymywanego od męża dobra. Można jednak także dostrzec w niej kobietę uwikłaną w narzucone jej przez społeczeństwo normy, próbującą żyć na przekór nim po to, by osiągnąć szczęście. Samej siebie nie zna i nie rozumie, a przyczyniło się do tego dziewiętnastowieczne wychowanie, przygotowujące jednostkę jedynie do grania określonych ról społecznych.
Karol Bovary
Jest człowiekiem dobrym i poczciwym, ale zupełnie nie rozumie swojej żony. Wprawdzie ubóstwia ją, ale nie bierze pod uwagę jej potrzeb. Nieszczęściem małżonków jest to, że zupełnie ze sobą nie rozmawiają i nie próbują tych swoich potrzeb wyrazić. Dotyczy to także, a może przede wszystkim, sfery seksu. Znów „winić” za to można ówczesne wychowanie i obyczaje, które kultywowały zakłamanie nawet miźdzy pozornie bliskimi sobie osobami.
Zapamiętaj!
Od nazwiska tytułowej bohaterki powieści Flauberta juć w wieku XIX ukuto termin bowaryzm, oznaczający postawę osoby znudzonej codzienną rzeczywistością, która w związku z tym tworzy fikcyjną – opartą na marzeniach, życzeniach, wyobrażeniach – wizję własnej osoby.
Problemy:
- miłość i możliwość jej realizacji w świecie mieszczańskich norm;
- wierność małżeńska;
- ćycie francuskiej prowincji;
- ranga erotyzmu w ćyciu człowieka;
- konfrontacja marzeń z rzeczywistością.
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
Fabuła
Akcja utworu rozgrywa się w Petersburgu w drugiej połowie XIX wieku. Pochodzący z prowincji, niemający środków do życia student Rodion Raskolnikow zabija starą lichwiarkę i jej siostrę. Nie chodzi mu jednak o zdobycie bogactwa, lecz o wypróbowanie teorii, zgodnie z którą prężne i silne jednostki, takie jak on, mają prawo do czynów uznawanych za nieetyczne wobec ludzi mniej wartościowych. Raskolnikowowi udała się zbrodnia – nie zostawił demaskujących go śladów, ale prowadzący śledztwo Porfiry Pietrowicz domyśla się, że to on jest zbrodniarzem. Pod wpływem rozmów z nim, lecz przede wszystkim pod wpływem Soni, Rodion przyznaje się do morderstwa. Sąd skazuje go na katorgę i dopiero na zesłaniu Raskolnikow uznaje, će jego teoria jest niesłuszna.
Bohaterowie
- Rodion Raskolnikow
Indywidualista, który nie chce się poddać regułom rządzącym światem. Ma poczucie wyższości i uważa się za bardziej wartościowego niż inni. Zarazem jednak jest człowiekiem zdolnym do poświęceń i czynienia dobra. Dlatego, choć bardzo tego nie chce, uznając to za przejaw słabości, odczuwa jednak wyrzuty sumienia. Jego wybujały indywidualizm ma przyczyny w niezgodzie na zło świata. Na koniec powieści uznaje, że prawa moralne ustanawia Bóg, a w zyskaniu tej świadomości pomaga mu zrozumienie, że kocha Sonię.
- Sonia Marmieładow
Została prostytutką, żeby zapewnić byt rodzinie, ale jest bardzo religijna i pełna pokory. Jej pierwszej Rodion wyznaje swą zbrodnię, a ona – mimo że go kocha – skłania go do przyznania się, wierząc, zgodnie z duchem Ewangelii, w możliwość odkupienia każdej szczerze żałowanej winy i dalszego godziwego życia. Udaje się za Raskolnikowem na zesłanie, z pokorą akceptując brak uczuć z jego strony. Niczego dla siebie nie oczekując – zyskuje jednak w końcu miłość Rodiona. Okazuje się reprezentantem moralności.
- Porfiry Pietrowicz
Niezwykły śledczy kierujący się intuicją, znajomością psychiki człowieka i niezłomną wiarą w sens chrześcijańskiej moralności.
Problemy:
- studium zbrodni i jej konsekwencji;
- dobro i zło jako siły rządzące światem;
- indywidualny egoizm i chźę czynienia dobra;
- reguły, którym poddane jest społeczeństwo;
- siła miłości zdolna ocalić nawet zbrodniarza;
- zwycięstwo chrześcijańskiej wizji świata.
Stendhal, Czerwone i czarne
Fabuła
Młody seminarzysta Juliana Sorela przybywa z prowincji, by rozpocząć nowe i wspaniałe życie w Paryżu. Czytając utwór, widzimy, jak dostaje się umiejętnie do coraz wyższych kręgów społecznych, jak coraz bardziej zyskuje na znaczeniu w życiu paryskiego towarzystwa. Dopina swego, wykorzystując swój spryt i wdzięk – jako przystojny młodzieniec ma bowiem niewielkie problemy w rozkochiwaniu w sobie wpływowych dam. Jeszcze przed święceniami przerywa karierę duchownego, wszystkie wysiłki koncentrując na zawarciu małżeństwa z arystokratką Matyldą de la Mole. Dzięki temu mógłby bowiem uzyskać szlachectwo. Prawie mu się to udaje – w ostatniej chwili jednak ojciec Matyldy otrzymuje list od byłej kochanki Juliana, która odkrywa przed nim przeszłość uroczego młodzieńca. Sorel zabija autorkę listu, za co zostaje skazany na śmierć. Zakochana Matylda wiezie jego głowę do górskiej groty, by tam ją pogrzebać.
Bohater
Julian Sorel
Jest zdominowany przez kompleks prowincjusza. Cały czas obawia się, że w którymś momencie wyjdzie na jaw jego nieciekawe pochodzenie, brak ogłady, dorobkiewiczowska mentalność. Żyje więc w ciągłym fałszu, maskuje się, przybiera rozmaite formy zachowań, nigdy nie jest do końca sobą. Jednocześnie ma sporo sprytu, cechuje go swoista przemyślność w budowaniu zawiłych intryg i planów. Do ich realizacji dąży z niezwykłą konsekwencją, co ułatwiają mu miła powierzchowność i wdzięk.
Problemy:
- droga kariery przybysza z prowincji;
- miłość i interesowność;
- ćycie paryskiej arystokracji;
- problem bycia sobą, wyzbywania się niezależności duchowej dla kariery.
Karol Dickens, Dawid Copperfield
Fabuła
Treść tego utworu, lekko już naiwnego jak na dzisiejsze gusta, koncentruje się wokół losów tytułowego bohatera, którego poznajemy w wieku dojrzałym. Powieść opowiada jednak głównie o jego trudnym dzieciństwie i młodości. Osierocony przez ojca, przeżywa krótką idyllę pod opieką matki. Ta wszakże wychodzi powtórnie za mąż. Ojczym chłopca okazuje się draniem, który szybko wysyła go do potwornej, niezwykle rygorystycznej szkoły z internatem. Po śmierci matki Dawid zostaje z kolei posłany do pracy w domu handlowym, w którym panują jeszcze bardziej rygorystyczne zwyczaje. Zdesperowany ucieka stamtąd, by, po długiej i trudnej wędrówce, wynędzniały i okradziony, dotrzeć do nowoczesnej, choć trochę dziwnej ciotki w Dover. Od tej chwili zaczyna się dlań nowe życie. Ciotka posyła dba o niego, zapewnia mu prawdziwe wychowanie, mimo kłopotów finansowych pomaga rozpocząć karierę prawniczą, a później dziennikarską. Obydwa etapy życia Dawida są niezwykle mocno skontrastowane. W ten sposób Dickens przedstawia swoje poglądy na wychowanie dzieci. Oczywiście tym godnym aprobaty jest model stosowany przez ciotkę.
Problemy:
- problem wychowania dzieci;
- problem przemocy wobec dzieci;
- rozpad rodziny;
- miłość rodzinna – życie u ciotki;
- rozwój młodego człowieka;
- miasto – Londyn.
Bohater
Dawid Copperfield
Chłopiec dobrze ułożony, lecz wewnętrznie niezależny. Pierwsza cecha powoduje, że przez jakiś czas z pokorą znosi udręczenia, drugiej zaś zawdzięcza podjęcie zbawiennej dla siebie decyzji o ucieczce. Ważne jest także to, że dziecięcy bohater Dickensa ma w sobie stały i silny pierwiastek dobra – ono to nie pozwala mu na dłużej zbłądzić na życiowej ścieżce. Ludzką przychylność zjednuje mu często jego naturalny wdzięk.
Lew Tołstoj, Anna Karenina
Fabuła
Ten wielki romans opowiada o miłości tytułowej bohaterki, mężatki, i oficera, hrabiego Alieksieja Kiryłowicza Wrońskiego. Początkowo Anna jest jego kochanką w tajemnicy przed mężem, rzeczowym urzędnikiem. Później, gdy romans wychodzi na jaw, postanawia opuścić męża i zamieszkać z Wrońskim. Czyni tak. Karenin wszak, w obawie przed skandalem, nie chce zgodzić się na rozwód i uniemożliwia jej spotkania z synem. Wszystko to dzieje się u schyłku XIX wieku, w konserwatywnym świecie rosyjskiego towarzystwa, które nie dopuszcza nawet myśli o podobnym wyczynie. Ponadto miłość Wrońskiego stopniowo wygasa. Odrzucona, lecz pałająca wciąż namiętnością Anna – popełnia samobójstwo.
Równolegle w powieści rozwija się wątek Lewina, młodego ziemianina – jego poszukiwań wiary, prawdy i sensu istnienia oraz miłości do młodej księżniczki Kitty Szczerbackiej.
Bohaterka
Anna Karenina
Kobieta ćywiołowa, niezalećna. Miłość do Wrońskiego jest dla niej czasowym wyzwoleniem z ówczesnej kulturowej roli kobiety – żony i poddanej męża. Rzucając się w wir namiętności, uwalnia się także z uczuciowego zasznurowania, uczy mówić o swoich uczuciach i pragnieniach. Tragedia Anny polega na tym, że obydwaj ważni dla niej mężczyźni, mąż i kochanek, nie są w stanie zaakceptować jej przemiany i potraktować jej jak niezależnej osoby. Mąż nie chce pozwolić jej odejść i odbiera dziecko. Wroński zaś tak naprawdę widzi w niej „swoją kobietę” – w ich potępionym społecznie związku stara się zająć kulturową rolę męża. Gdy miłość Wrońskiego zaczyna słabnąć, Anna, stopniowo odsuwana, czuje się po raz kolejny uprzedmiotowiona, potraktowana jak czyjaś własność.
Problemy:
- miłość i małżeństwo;
- rola kobiety w kulturze;
- wolność i niezależność;
- rozwój młodego człowieka – wątek Lewina.
Lew Tołstoj, Wojna i pokój
Fabuła
Ta historyczna powieść obejmuje lata 1805–1812, czyli czas kampanii napoelońskiej, zakończonej nieudanym atakiem na Rosjź. Historia wojen między Rosją i napoleońską Francją stanowi oś konstrukcyjną utworu – w czterech tomach powieści mamy do czynienia z reportażowym niemal opisem batalii, ze słynnymi, mistrzowskimi scenami bitew, zwłaszcza pod Austerlitz i Borodino. Na historię tej wojny nakładają się losy bohaterów utworu – przedstawicieli kilku rosyjskich rodów arystokratycznych, którzy wiodą swój wytworny żywot, walczą w bitwach, kochają i nienawidzą. Ciężar narracji przechodzi dość często od jednej postaci do drugiej. Prócz sporej grupy bohaterów pierwszoplanowych mamy tu do czynienia z całą rzeszą postaci występujących w utworze okazjonalnie.
Bohaterowie
Mówi się o bohaterze zbiorowym tej powieści, którym jest rosyjska arystokracja w dobie wojny z Napoleonem. Warto jednak zapamiętać trzy, bodajże najważniejsze, postaci epopei Tołstoja.
- Pierre Bezuchow to młody, zamożny arystokrata, typowy tołstojowski „dobry człowiek”, poszukiwacz prawdy, lekko niekonsekwentny, z natury dobry, chwilami naiwny, niezgrabny. Szuka swego miejsca w życiu. Odbywa swoistą wędrówkę duchową, starając się znaleźć odpowiadający mu wzór postępowania.
- Andrzej Bołkoński – książę, oficer. Na wieść o wybuchu wojny wyrusza z zapałem na front, zostawiając w domu ciężarną żonę. Marzy o honorze i bohaterstwie. Początkowo tęskni za indywidualistycznym wzniesieniem się ponad przeciętność i dokonaniem na wojnie wielkich czynów, lecz z czasem uświadamia sobie, że jest tylko jednym z wielu, prostym elementem potężnej masy ludzi, a jego bohaterstwo polegać będzie po prostu na uczestniczeniu w działaniach tych ludzi.
- Natasza Rostowa spośród nich dwóch wybiera, po długich rozterkach, Pierré’a, dzięki czemu ta śliczna, choć nie najmądrzejsza dziewczyna zyskuje szczęście i piękną rozwagę dojrzałej kobiety.
Problemy:
- wojna jako przyczyna przemian kulturowych;
- jednostka wobec historii;
- ćycie rosyjskiej arystokracji;
- miłość, małżeństwo;
- miasto – Moskwa.
Emil Zola, Germinal
Fabuła
Stefan, młody socjalista, przybywa do zagłębia węglowego, aby zatrudnić się w kopalni. Skupieni w swoistym getcie górnicy żyją w nędzy i poniżeniu, nadludzkim wysiłkiem zarabiając na utrzymanie. Stefan ma pewne kłopoty z adaptacją w nowym środowisku. Jednocześnie interesuje się Katarzyną Maheu, córką właściciela mieszkania, w którym wynajmuje pokój. W zagłębiu narasta powoli kryzys, robotnicy przygotowują się do strajku, który gwałtownie wybucha pod koniec powieści. Losy bohaterów zostają tu jednak potraktowane jedynie jako pretekst do ukazania środowiska górników – rządzących nim praw niemal zwierzęcej walki o byt.
Bohater
Zbiorowy – społeczność górników pracujących w kopalni węgla. Żyją w strasznych warunkach. Całe ich życie sprowadza się niemal wyłącznie do uproszczonych czynności biologicznych. To świat, w którym nie ma miejsca na uczucia. Zamiast nich jest tylko zwierzęca kopulacja i łączenie się w pary dla ułatwienia sobie przetrwania. Nawet dzieci rodzi się tu tylko po to, by zyskać kolejne ręce do pracy.
To doskonała ilustracja założeń nowego wówczas nurtu pisarskiego – naturalizmu, którego twórcy stawiali sobie za cel dokładny opis rzeczywistości w celu ukazania reguły walki o byt jako podstawowej cechy życia społecznego. Naturaliści starają się wskazać biologiczne uwarunkowania ludzkich decyzji, traktują swych bohaterów jak obiekt badawczy.
Problemy:
- walka o byt i przetrwanie;
- zdehumanizowana przestrzeń przemysłowa;
- los robotników w świecie dziewiętnastowiecznej gospodarki przemysłowej;
- kształtowanie się ruchu socjalistycznego;
- miłość jako nakaz biologiczny, instynkt.
Zobacz: