Czerwone i czarne Stendhala
Tej powieści zawdzięczamy typ bohatera prowincjusza, który opuszcza rodzinne opłotki, by zrobić karierę w wielkim mieście. Karierowicz z prowincji nie przebiera w środkach i nigdy nie pozbędzie się kompleksu prowincjusza, który będzie chciał ukryć pod skorupą pewności siebie. Pierwowzorem wszystkich takich postaci jest Julian Sorel, główny bohater wielkiej powieści Stendhala. Pierwszą cechą, którą posłużył się w zdobywaniu świata, jest fałsz, skrajna obłuda. Stwarza bowiem pozór skromnego, pobożnego i pokornego duchownego. Dzięki umiejętnemu udawaniu wkrada się do coraz wyższych kręgów społecznych. Jego pozycja staje się coraz mocniejsza.
Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu, czyli co wiesz o Stendhalu?
Czy Sorel jest zły?
Ba! Nie jest wzorem szlachetności, to pewne, ale nie można go też traktować jako bohatera negatywnego. Zauważmy, że to świat, który Julian chce zdobyć, tak go kształtuje. Chłopak z prowincji, początkowo zupełnie surowy, wypracowuje w sobie cechy, które pozwolą mu osiągnąć sukces w tak właśnie zbudowanej rzeczywistości. Pewnie, gdyby miał solidny kręgosłup moralny, zastanowiłby się, czy cel uświęca środki. Pytanie jednak, czy istniały etyczne sposoby wdarcia się na ów wymarzony szczyt. Julian Sorel w rezultacie przegrał. Kiedy pokochał prawdziwie, zniszczono go. Tak jakby tylko skorupa obłudy dawała gwarancję przetrwania w wielkim świecie kariery i pieniądza. Stendhal wzorował się na prawdziwych zdarzeniach.
Bohater realistyczny
To człowiek silny i aktywny, znajdujący się zazwyczaj na granicy dwóch różnych światów, tak jak Vautrin stoi na granicy zwykłej rzeczywistości i świata podziemia, a Wokulski na granicy świata kapitału i arystokracji. Najczęściej uparcie dąży do obranego celu, podejmuje walkę ze światem, a w jego biografii nie ma scen mistycznych czy fantastycznych.
Typ bohatera – karierowicza
- kreował już Molier (Świętoszek – Tartuffe);
- podchwycił Balzak (Eugeniusz Rastignac z Ojca Goriot i Lucjan Rubempré ze Straconych złudzeń);
- w wyjątkowo antypatycznej postaci Uriaha Heepa przedstawił Dickens;
- w wersji szlachetnej przedstawili polscy twórcy (swoistym wariantem będzie przecież Wokulski czy Judym).
Komedia ludzka Honoriusza Balzaka
To wielki cykl powieści, które razem tworzą panoramę ówczesnego życia Francji. Składa się z trzech części. Pierwsza to studia obyczajowe, drugi studia fizjologiczne, trzeci studia analityczne. Otrzymujemy zarówno przekrój terytorialny (obserwujemy Paryż i prowincję), jak i społeczny (śledzimy losy mieszkańców wsi, miasta, przedstawicieli różnych warstw społecznych).
Powieść Ojciec Goriot przedstawia wycinek życia paryskiego. Dwie biografie, starego Goriota, który kończy życie, i młodego Rastignaca, który właśnie paryskie życie rozpoczyna, łączą się, gdy obaj bohaterowie zamieszkują wspólnie w podrzędnym paryskim pensjonacie. W jadalni owego przybytku spotyka się jeszcze kilka osób, których losy obrazują różne drogi życia. W dziejach ich wszystkich istotną rolę odgrywa pieniądz i pozycja społeczna. Świat staje się tu terenem wielkiego polowania. Zdobywcy uciekają się do podstępów, kłamstw, pochlebstw, dopuszczają się zdrady ideałów. Dobro i zło zdają się w tym świecie nierównymi przeciwnikami. Balzak nie pozostawia złudzeń co do tego, kto będzie zwycięzcą.
Wśród ponad dwóch tysięcy bohaterów cyklu zwraca uwagę Vautrin, czyli Jakub Collin, inaczej Ołży-Śmierć lub Carlos Herrere. Szef paryskiego podziemia, człowiek inteligentny i cyniczny. Reprezentuje zło, ale zarazem jakby akceptuje prawidła ludzkiej rzeczywistości, dostosowuje się do nich i odpowiednio je wykorzystuje. Reprezentuje zło jawne. To zło przestępców i paryskiego marginesu, świata nocy. Z kolei zło w codziennym, na pozór przyzwoitym świecie jest zawoalowane, a co gorsza przyjmuje maski cnót. Komedia ludzka to niezwykła rozprawa o społeczeństwie. Wiele w niej prawd, wiele toposów literackich.
Tytuł cyklu Komedia ludzka
nawiązuje do słynnej Boskiej Komedii Dantego. Dante zwiedza zaświaty i poznaje prawdziwą wartość różnych postaw. Te dziewiętnastowieczne powieści rozgrywają się dla odmiany w świecie ludzkim – rządzonym przez pieniądz, oplątanym siecią konwenansów. Balzak śledzi ludzkie losy i typy charakterów, drogi do sukcesu, życiowe klęski. Całość stanowi przebogate, wnikliwe studium człowieka. Na cykl składa się prawie sto powieści.
Zauważ!
- Topos miłości ojcowskiej na przykładzie Goriota.
- Motyw walki dobra i zła.
- Temat kariery prowincjusza – porównaj z dziełami Stendhala.
- Kwestię praw i reguł rządzących w społeczeństwie.
- Problem roli pieniądza.
Pani Bovary Gustawa Flauberta
To opowieść o losach Emmy Bovary, żony prowincjonalnego lekarza, kobiety znudzonej swoim życiem, która nie radzi sobie z rozbieżnością pomiędzy marzeniami a codziennością. Emma jest ładna, oczytana i wykształcona. Do tego wrażliwa i niepozbawiona wyobraźni. Literatura poruszyła najczulsze struny jej psychiki. Pani Bovary marzy o romantycznej miłości, o egzotycznym świecie odległego Paryża… Mąż zapewnia jej prozę życia i nudę codzienności na prowincji. W związku z tym Emma zaczyna sprawiać sobie kolejnych kochanków, a przez rozrzutność popada w długi. Jej kolejne romanse to jakby próba stworzenia świata z marzeń – tego innego, pełnego miłości, tak różnego od życia z Karolem Bovary. Czy to zepsucie do szpiku kości, czy za każdym razem nadzieja na prawdziwą miłość? W każdym razie na styku dwóch światów Emmy Bovary musi powstać siatka kłamstw, uzależnień, która w końcu zniszczy swoją ofiarę. W finale pani Bovary popełnia samobójstwo. Albo dlatego, że jej grzechy wyszły na jaw, albo dlatego, że nie chce dłużej żyć w świecie tak odległym od jej marzeń.
Zapamiętaj!
- Motyw bohatera – marzyciela, niepogodzonego ze światem. Być może, Emma Bovary ma coś wspólnego z Don Kichotem. I kto wie, czy Izabela Łęcka nie podzieliłaby jej losu jako pani Wokulska.
- Tej powieści zawdzięczamy termin „bowaryzm”.
- Jest to powieść psychologiczna, oparta na prawdziwym zdarzeniu.
- To utwór o miłości romantycznej i zdradzie małżeńskiej dokonanej w poszukiwaniu uczucia.
- Flaubert miał powiedzieć „Pani Bovary – to ja!”.
Literatura francuska
- Narodziny realizmu łączą się nierozerwalnie z literaturą francuską i z I połową XIX wieku. Czasy te wydały znakomitych prozaików: Balzaka, Stendhala, Flauberta, potem naturalistów: braci Goncourt, Zolę, Maupassanta.
- Powstają największe powieści, kształtuje się model prozy realistycznej, a Dumas ojciec tworzy cykl powieści historycznych.
Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego
To arcydzieło rosyjskiego pisarza ukazało się w roku 1845. Jego głównym bohaterem jest biedny student Rodion Raskolnikow, który zabił lichwiarkę i jej siostrę. Nie zrobił tego dla zysku. Czyn ten traktuje raczej jako sposób na wyeliminowanie ze społeczeństwa jednostek mało wartościowych. Sam uznaje się, oczywiście, za indywidualność wyższego rzędu. Opis morderstwa jest dość dokładny i brutalny. Śledztwo prowadzi niepozorny, choć w rzeczywistości znakomity oficer śledczy Porfiry Pietrowicz. Raskolnikow zostanie zdemaskowany i za karę zesłany na katorgę. W jego psychice dokona się przemiana, lecz nie pod wpływem kary czy analizy zbrodni, lecz pod wpływem miłości Soni.
Mroczną powieść można by w zasadzie nazwać dziewiętnastowiecznym kryminałem, gdyby nie pogłębiona analiza psychologiczna postaci, refleksja nad zbrodnią – bardziej chyba niż nad karą. Zyskała sobie miano powieści polifonicznej, to znaczy wielogłosowej, będącej dialogiem różnych punktów widzenia nawet w obrębie refleksji jednego bohatera.
Zauważ!
O Zbrodni i karze warto pamiętać, gdy mowa:
- o etycznej tematyce literatury (dobru i złu);
- analizie zbrodni i jej konsekwencjach;
- ocalającej sile miłości;
- indywidualistach, ludziach wyobcowanych, żyjących w poczuciu własnej wyższości;
- o powieści psychologicznej i polifonicznej;
- motywie śledztwa (pojawia się tu pierwowzór maski detektywa nieudacznika, który faktycznie wykrywa sprawcę).
- ludziach w szponach zbrodni, jak Szekspirowski Makbet czy Balladyna Słowackiego.
Polifoniczność, czyli wielogłosowość
To cecha narracji, którą Michał Bachtin, wybitny badacz literatury, przypisuje prozie Dostojewskiego. Nie chodzi tu bynajmniej o dużą liczbę dialogów między bohaterami. Dialog wielu głosów, wielu punktów widzenia odbywa się na innych płaszczyznach, choćby wewnątrz psychiki jednego bohatera lub na granicy słowa powieści z odbiorem czytelnika.
David Copperfield – Karola Dickensa
Dziś powieść ta należy do książek dla młodzieży, i to coraz rzadziej czytanych. Dzieła Dickensa spotyka taki los ze względu na przestarzały już typ narracji, układ fabuły i ukształtowanie postaci. Któż chce dziś czytać o ludziach anielsko dobrych i szatańsko złych? Kto wierzy, że dobro zawsze zwycięży, skrzywdzeni będą wynagrodzeni, a potwory ukarane? Taki właśnie jest świat Dickensa. Przy tym wszystkim uczy wrażliwości na ludzką krzywdę, każe płakać nad niedolą dziecka, a „złych” potrafi przedstawić jako wyjątkowo obrzydliwych, odpychających. Jego powieści są też z reguły satyrą na ówczesną Anglię i zbiorem niezwykłych charakterów.
David Copperfield to tytułowy bohater opowieści o dziejach sieroty dręczonego przez złego ojczyma i jego okropną siostrę, upokarzanego w szkole, głodującego. Do czasu, kiedy trafia do swojej oryginalnej, dziwacznej, ale dobrej ciotki.
Od tej pory śledzimy godne już życie młodzieńca, który kształci się, żeni, zostaje wdowcem, wreszcie znajduje miłość swego życia i cieszy się rodzinną idyllą.
Zapamiętaj!
David Copperfield to:
- powieść o dojrzewaniu i systemie edukacyjnym Anglii;
- panorama ówczesnego angielskiego społeczeństwa;
- parada niezwykłych postaci, przerysowanych, ale niezapomnianych;
- wykładnia moralna – postawy dobre i złe;
- zarys „świata marzeń” – takiego, jakim według Dickensa powinien być nasz padół.
Zapamiętaj!
- Milieu
To zabieg prozatorski, który polega na tym, że charakteryzujemy postać, opisując jej otoczenie, na przykład pokój czy całe mieszkanie. Zanim na scenę wkroczy bohater, czytelnik będzie miał już wyrobioną opinię o nim na podstawie sprzętów, które ta postać gromadzi, barw, wśród których przebywa, czy panującego we wnętrzu porządku lub bałaganu. Milieu nieraz stosował Balzak; przykładu dostarcza opis pensjonatu pani Vauquer.
- Bowaryzm
To termin ukuty od nazwiska bohaterki powieści Flauberta Pani Bovary, określający postawę kobiety znudzonej codzienną rzeczywistością, tęskniącej za innym światem – romantycznej miłości, marzeń, bohaterów wyobraźni.
- Realizm szczegółu
To cecha eposu zastosowana przez twórców powieści realistycznej. Spotkamy się zatem w ich utworach z dokładnym, wręcz fotograficznym opisem przestrzeni, pejzażu, nawet osób. Czasem zdaje się, że opisany szczegół dostrzegamy dzięki kamerze, która wydobywa go, zbliżając się doń z oddali, z dalekiej perspektywy. Technikę tę możemy zaobserwować we wstępie do Ojca Goriot: Paryż, dzielnica, jej uliczki, pensjonat pani Vauquer.
Świetne kreacje kobiece
- Emma Bovary, tytułowa bohaterka powieści Flauberta, symbolizuje tęsknotę za życiem innym niż przeciętne, nudne, dążność do romantycznej miłości, prawdziwych uczuć i realizacji marzeń.
- Anastazja i Delfina, córki ojca Goriot, i pani Beauseant z powieści Balzaka, to uosobienia próżności i chciwości; pani Beauseant z kolei to osoba szlachetna, ale przegrana życiowo: wiara w prawdziwą miłość, którą żywiła, okazuje się fałszywym mitem.
- Anna Karenina, tytułowa bohaterka powieści Lwa Tołstoja, to symbol niewiernej żony, literackiej kochanki, która kończy swój romans samobójstwem.
- Katarzyna Earnshaw z Wichrowych wzgórz Emily Jane Brontë to postać pełna temperamentu, spalona przez własną namiętność, właściwie kochająca dwóch mężczyzn. Pisarka szkicuje świetny portret psychologiczny swojej bohaterki.
Tematy prozy XIX wieku
- Wojna:
Wojna i pokój Lwa Tołstoja.
- Miłość:
Wojna i pokój Tołstoja,
Anna Karenina Tołstoja,
Pani Bovary Flauberta,
Szkoła uczuć Flauberta,
Wichrowe wzgórza Emily Jane Brontë.
- Kariera oraz władza pieniądza:
Czerwone i czarne Stendhala,
Ojciec Goriot Balzaka,
Zbrodnia i kara Dostojewskiego,
Pani Bovary Flauberta.
- Miasto:
Komedia ludzka Balzaka,
Paryż, Lourdes, Rzym Zoli.
Rzut oka na literaturę powszechną
Francja
• Komedia ludzka, w tym:
• Fizjologia małżeństwa,
• Jaszczur,
• Eugenia Grandet,
• Ojciec Goriot,
• Kobieta trzydziestoletnia,
• Stracone złudzenia,
• Kuzynka Bietka
i inne powieści
Stendhal (Henri Beyle)
• Czerwone i czarne,
• Pustelnia parmeńska
• Pani Bovary,
• Szkoła uczuć,
• Salammbô
Aleksander Dumas (ojciec)
• Trzej muszkieterowie,
• Wicehrabia de Bragelonne,
• Królowa Margot,
• Hrabia Monte Christo
i inne powieści historyczne
Aleksander Dumas (syn)
• Dama kameliowa
Juliusz Verne
• 20000 mil podmorskiej podróży,
• Tajemnicza wyspa,
• W 80 dni dookoła świata
Anglia
• Oliver Twist,
• Klub Pickwicka,
• David Copperfield,
• Opowieść wigilijna,
• Świerszcz za kominem
Charlotte Brontë
• Dziwne losy Jane Eyre;
Emily Jane Brontë
Lewis Carroll (Charles Lutwidge Dodgson)
• Alicja w krainie czarów
Rosja
Fiodor Dostojewski
• Wspomnienia z domu umarłych,
• Biesy,
• Zbrodnia i kara,
• Idiota,
• Bracia Karamazow,
• Łagodna
Lew Tołstoj
• Opowiadania sewastopolskie,
• Wojna i pokój,
• Anna Karenina,
• Zmartwychwstanie
Zobacz:
61. Realizm dziewiętnastowieczny – przedstaw podstawowe cechy tego prądu w literaturze.