Realizm – dominująca kategoria twórcza

Rodzi się realizm

• Realizmem nazywamy epokę w II połowie XIX wieku – prąd ukształtowany w literaturze i sztuce około roku 1850 – ale dlatego, że dominuje w nim sposób tworzenia znany ludzkości już wcześniej – jego twórcy pragnęli odwzorowywać rzeczywistość.

• Realizm to ponadczasowa metoda twórcza – wszelkie dążenia artystów różnych epok do odtworzenia rzeczywistości z maksymalnym obiektywizmem i naciskiem na ukazanie prawdy i życia codziennego, stosowana od antyku do dziś.

• Narodziny realizmu łączą się nierozerwalnie z literaturą francuską i z I połową XIX wieku. Czasy te wydały znakomitych prozaików: Balzaka, Stendhala, Flauberta. Wówczas powstają największe powieści, kształtuje się model prozy realistycznej.

• Pisarze realiści uważają się niemal za naukowców. Twierdzili, że funkcjonują podobnie jak uczeni badający przyrodę i prawa rządzące światem, z tym, że oni – artyści – badają społeczeństwo. Literatura drugiej połowy XIX wieku rzeczywiście niemalże naukowymi metodami badała społeczeństwo, analizując jego cechy, mechanizmy i rządzące nim prawa.

• Jednym z pierwszych wielkich pisarzy socjologów jest Honoriusz Balzak. W cyklu Komedia ludzka postawił sobie za cel opisanie społeczeństwa, w którym żył, i przedstawienie pewnych diagnoz na jego temat i rządzących nim mechanizmów.
  • Dokonał tego, portretując charakterystyczne typy i warstwy ówczesnego społeczeństwa, Balzak pierwszy dokonał jego wszechstronnej charakterystyki.
  • Ukazał kształtowanie się nowego układu sił, w którym wszystkie zależności oparte są już nie tylko na pochodzeniu społecznym (choć i ono nadal było ważne), lecz przede wszystkim na pieniądzu. I to jest ważne dokonanie pisarza.

• Realiści wyszli z założenia, że sztuka powinna wiernie odwzorowywać świat. Zadaniem pisarza jest opisać, a malarza namalować dany wycinek świata taki, jaki on jest, bez żadnych fantazji, wyobrażeń czy własnych wizji. Stąd ulubionym gatunkiem pisarzy jest powieść i nowela, i w ogóle proza, a nie poezja.

• Realizm to najważniejszy owoc kultury XIX wieku, świat nigdy od niego nie odszedł – po dziś dzień, w konwencji tej czytamy powieści i oglądamy filmy. Najlepszym polskim pisarzem realistą był Bolesław Prus, a najdojrzalsze dzieło realizmu to Lalka.

Utwór realistyczny to taki, w którym:

• czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym powstał;

• prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;

• wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wyg ląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.

Uwaga! – tych właśnie cech będziesz poszukiwał w lekturach doby pozytywizmu!

 

Twórcy

• Realiści żądali:

  • by codzienne życie uznać za temat godny sztuki, a nawet główny;
  • by nie upiększać świata w sztuce, tylko pokazywać również przeciętność i brzydotę;
  • by nie pomijać w sztuce tematów społecznych.

• Realiści pragnęli:

  • odzwierciedlić prawdę o życiu w swoich dziełach;
  • odkryć prawa rządzące rzeczywistością;
  • zaprezentować świat z perspektywy przeciętnego odbiorcy.

• Ulubionym gatunkiem literackim realizmu była powieść.

  Jej rolę zdefiniował Stendhal:
  Powieść jest zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu.

• Prąd realizmu i powieść realistyczną zmodyfikuje i zastąpi naturalizm – kierunek zapoczątkowany przez Emila Zolę.

  Według Emila Zoli proza:

  • ma obnażać zło i fałsz świata,
  • nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia,
  • swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom – jak nauka przyrodnicza.

 

Realizm perspektywie czasowej

Początku szukaj w antyku

Poetyka Arystotelesa, wielkiego greckiego filozofa żyjącego w IV w. p.n.e., to pierwsze dzieło o charakterze teoretycznoliterackim, czyli ukazujące, w jaki sposób należy tworzyć utwory literackie i jakie cele ma literatura.

To tu właśnie po raz pierwszy pojawiło się pojęcie mimesis, które oznacza owo naśladowanie natury. Od tego czasu nurt naśladujący (czyli realistyczny) przeplata się z tendencjami kreatywnymi (fantazja, wyobraźnia, nieprawdopodobieństwo).

Łaciński odpowiednik greckiej mimesis – imitatio (naśladowanie) – to podstawowy termin teoretycznoliteracki od starożytności aż do wieku XVIII.

W XIX wieku

rozkwit nowego po romantyzmie stylu – realizmu – świadczy o tym, że ponownie pojawiła się wówczas potrzeba ukazywania świata „takiego, jaki jest”, a nie wyobrażonego.

Co na to wiek XX?

Technika realistyczna trwa nadal i wciąż święci triumfy! Wytworzyła nowe, ciekawe odmiany realizmu.

• Realizm magiczny
  Dotyczy modnych powieści iberoamerykańskich drugiej połowy XX wieku – zwłaszcza Stu lat samotności Márqueza. Z tradycyjnym pojęciem realizmu utwory te mają niewiele wspólnego. Tak naprawdę przedstawiają świat wyimaginowany, udziwniony, pełen duchów, niewytłumaczalnych dziwów i tajemnic. Tyle że ten sposób kreowania świata służy tu ukazaniu całkiem realistycznej prawdy psychologicznej o człowieku – irracjonalne zdarzenia są przedstawione jak przestrzeń realistyczna.

• Realizm socjalistyczny (socrealizm)
  Najdziwniejszy pomysł w dziejach literatury. To pojęcie określa kierunek w literaturze i sztuce najpierw radzieckiej (obowiązujący w niej od lat 30. XX wieku), a potem polskiej i innych krajów socjalistycznych. Jego podstawą miała być technika pisarska wypracowana przez wielkich realistów XIX-wiecznych, wzbogacona o tematykę dotyczącą życia „szarego człowieka” – przedstawiciela ludu. Twórca powieści socrealistycznych musiał pisać według określonych reguł. Dzieło sztuki pisarskiej miało być narzędziem propagandy – ilustrować komunistyczną wizję świata, udowadniać z góry przyjęte tezy.

 

Pisarze realiści

• Karol Dickens

  • Pisarz angielski.
  • Znany jako autor Opowieści wigilijnej, choć za główne dzieło pisarza uważa się powieść obrazującą angielski świat – Klub Pickwicka.
  • Dickens jest pisarzem – obrońcą dzieci skrzywdzonych, nieszczęśliwych sierot (przypomnij sobie Davida Copperfielda).
  • Jest też nazywany piewcą Anglii wiktoriańskiej.

• Honoriusz Balzak

  • Francuz, autor dzieła pt. Komedia ludzka. To cały cykl powieściowy, ukazujący różne losy ludzkie, przekrój społeczeństwa, ówczesny Paryż i prowincję.
  • Do cyklu należy między innymi powieść Ojciec Goriot.

• Lew Tołstoj

  • Pisarz rosyjski. Największe dzieło to epicka powieść ukazująca panoramę czasów napoleońskich Wojna i pokój.
  • Druga bardzo znana powieść to romans wszech czasów Anna Karenina.

• Bolesław Prus

  • Wieki polski realista. Utrwala współczesny sobie świat w nowelach (Antek, Kamizelka, Powracająca fala) i w wielkiej powieści pt. Lalka.
  • W Lalce zawarty jest obraz Warszawy lat 60. wieku XIX, również bardzo dokładny i prawdziwy portret ówczesnego społeczeństwa polskiego.
  • Portret dziecka i ziemiaństwa – w Anielce.

• Eliza Orzeszkowa

  • Polska pisarka, która pokazała w Nad Niemnem życie polskiego dworu i zaścianka.
  • Pisała też nowele, podejmowała temat nierówności społecznych, równouprawnienia kobiet, niedoli dzieci i tematy patriotyczne.

• Maria Konopnicka

  • Jako autorka nowel i opowiadań ukazuje niedolę wsi oraz dzieci wiejskich i w miastach, na przykład w Naszej szkapie oraz krzywdę ludzi starych, niedołężnych w noweli pt. Miłosierdzie gminy.

• Henryk Sienkiewicz

  • Znany jako autor powieści historycznych (Krzyżacy, Trylogia, Quo vadis), był też pisarzem realistycznym.
  • Pisał powieści współczesne, ukazujące dziewiętnastowieczną Polskę i społeczeństwo. Dowodem Rodzina Połanieckich.

 

Przy lekturach tej epoki potrzebne będą terminy

• Determinizm
  Człowiek jest zdeterminowany (określony) przez pewne warunki, ograniczony przez nie. Według Taine’a – przez rasę, środowisko, moment dziejowy.

• Monizm przyrodniczy
  Uczeni wierzą w jednolitość świata natury i ludzi, stąd wniosek, że świat ludzki podlega tym samym prawom co przyroda. To znaczy, że można go tak samo badać. Wniosek: do badań społeczeństwa można stosować metody biologii i fizyki, zwłaszcza eksperyment i obserwację.

• Organicyzm
  Pomysł, aby porównać społeczeństwo do organizmu, klasy społeczne do organów. Trzeba dbać o wszystkie, bo choroba nawet drobnej części – to choroba całego organizmu. Wniosek: trzeba uzdrowić chore organy, na przykład oświecać klasy ubogie.

• Praktycyzm
  Rozsądne, praktyczne cele, a nie romantyczne „mierz siły na zamiary” – oto praktycyzm. Należy wyznaczać sobie cele osiągalne i dobrze dobierać środki do ich realizacji.

• Scjentyzm
  Nauka i poznanie naukowe górą! Są jedynymi źródłami prawdziwej wiedzy. Wtedy właśnie, w realizmie, rodzi się szacunek do wiedzy, a w związku z tym do edukacji – wartość bardzo współczesna.

• Utylitaryzm
  Wszystko powinno być użyteczne społecznie. Każda działalność, praca ludzka, twórczość literacka – powinna spełniać swoje zadanie. Przecież jesteśmy trybikami wielkiej machiny: każda śrubka, każde pokrętło czemuś tu służy, ma swój sens.

 

Realizm – znaczenie

• Realizm – to nazwa epoki literackiej w II połowie XIX w.

• Realizm – ten termin stosuje się także do określenia metody twórczej w malarstwie, literaturze, słowem w sztuce europejskiej. Jest to ogół dążeń w literaturze i sztuce, który realnie, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka w jego środowisku. Realizm jest metodą „fotograficzną” – niczego nie odkształca i nie pomija szczegółów, ceni sobie prawdę przedstawienia, a odrzuca fantazję…

• Realizmem nazywa się także postawę życiową człowieka odrzucającego mistykę, wierzącego w fakty, które można dowieść naukowo. Realista – to nie tylko pisarz czy malarz tworzący w duchu realizmu. Realistami nazywamy też ludzi, którzy kierują się rozsądkiem, a nie marzeniami, twardo stoją na ziemi, umieją obliczyć przyczyny i skutki zdarzeń, obcy im jest idealizm.

Realizm w Europie

Skąd nazwa?

Pozytywizm to nazwa epoki literackiej tylko w Polsce. W Europie mianem pozytywizmu określa się nurt filozofii europejskiej rozwijający się w drugiej połowie XIX stulecia.

Jej źródło to tytuł najważniejszego dzieła francuskiego filozofa i socjologa Augusta Comte’a – Kurs filozofii pozytywnej. Pozytywiści polscy nawiązywali bardzo często do dokonań europejskiego nurtu filozofów – pozytywistów. Stąd nazwa ta posłużyła za miano polskiej epoki literackiej.

Pozytywizm to okres dominacji realizmu, ze szczególnym uwzględnieniem typowo polskiej odmiany tendencyjnej, dążącej do powiązania kwestii literackich z problematyką społeczną.

 

Rodzi się naturalizm

Naturalizm w literaturze to w pewnym sensie konsekwencja realizmu – zdominuje ostatnie dziesięciolecia XIX wieku. Naturaliści jeszcze bardziej niż realiści pragnęli upodobnić używane przez siebie metody do tych stosowanych w naukach eksperymentalnych, nie pomijali, a podkreślali biologiczną stronę istnienia.

Styl naturalistyczny obfituje w drastyczne opisy, ukazujące ciemne strony życia, o których wcześniej rzadko można się było dowiedzieć z literatury. Przedstawiciele nurtu: Emil Zola i Maupassant.

Przedstaw założenia, twórców i przykłady naturalizmu w Europie

Ważne terminy

• Milieu – zabieg prozatorski, który polega na tym, że charakteryzujemy postać, opisując jej otoczenie – np. pokój, wnętrze mieszkania itd. Zanim na scenę wkroczy sama osoba, czytelnik będzie miał już o niej wyrobioną opinię – na podstawie sprzętów, które gromadzi, barw, wśród których przebywa czy też porządku lub bałaganu. Zastosował milieu Balzak, chociażby w opisie pensjonatu pani Vauquer.

• Realizm ­szczegółu – tę cechę eposu zastosowali pisarze w powieści realistycznej. Spotkamy zatem dokładny, wręcz fotograficzny opis przestrzeni, pejzażu, nawet osoby. Czasem zostanie wykonany „okiem kamery” – zbliżającym się z oddalenia, szerokiej perspektywy do interesującego nas detalu. Tę technikę znów możemy zaobserwować we wstępie do Ojca Goriot: Paryż, dzielnica, jej uliczki, pensjonat pani Vauquer.

• Bohater realistyczny
  To człowiek silny i aktywny, znajdujący się zazwyczaj na granicy dwóch różnych światów, tak jak Vautrin stoi na granicy zwykłej rzeczywistości i świata podziemia, a Wokulski na granicy świata kapitału i arystokracji. Najczęściej uparcie dąży do obranego celu, podejmuje walkę ze światem, a w jego biografii nie ma scen mistycznych czy fantastycznych.

 

Źródła programu pozytywistów

• Filozofia pozytywistyczna: Comte’a, Spencera, Taine’a, Milla, porównująca społeczeństwo do organizmu ludzkiego, którego wszystkie elementy powinny się równie harmonijnie rozwijać i być jednakowo „zdrowe”.

• Przekonanie, że ludzkość rozwija się w dobrym (właściwym, pozytywnym!) kierunku i że nad ewentualnymi nieprawidłowościami tego rozwoju można zapanować.

• Naukowa teoria Darwina, zgodnie z którą człowiek powstał w wyniku ewolucji (jego przodkiem była małpa), a światem ludzkim rządzą takie same prawa jak zwierzęcym: słabszy jest zwyciężany przez silniejszego.

Program pozytywistów

Powieść – ważny gatunek

Realizm stworzył klasyczny kanon tego gatunku. Inne popularne wówczas gatunki to opowiadanie, nowela, obrazek, felieton.

Realiści

• wprowadzili do literatury narratora wszechwiedzącego;
• różne tematy i rozmaite odmiany języka;
• zachowania bohaterów uzasadniali zarówno czynnikami społecznymi, jak i psychologicznymi;
• preferowali kompozycję zamkniętą.

Utwór realistyczny to taki, w którym:

• czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym się rozgrywa;
• prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
• wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.

Zobacz:

Maturalna wiedza o realizmie

Realizm w Europie

Kiedy narodził się realizm?

61. Realizm dziewiętnastowieczny – przedstaw podstawowe cechy tego prądu w literaturze.

Wyjaśnij, czym jest realizm w literaturze i sztuce

Proza europejskiego realizmu

Wielkie powieści realizmu – przegląd

„Powieść to zwierciadło, w którym przeglądają się idący gościńcem” – przedstaw realizm jako dominującą tendencję w literaturze drugiej połowy XIX wieku.

Realizm a romantyzm – porównaj epoki