Twórcy programu pozytywistycznego bardzo wierzyli w sens jego realizacji i starali się czynem wcielać go w życie. Większość z nich brała udział w powstaniu styczniowym i na własnej skórze przekonała się o tym, że hasła romantyczne rozmijają się z rzeczywistością. Romantycy nawoływali do ofiarnej walki, ale sami mało „prochu wąchali”. Pozytywiści odwrotnie: dzielnie walczyli z bronią w ręku, ale po doświadczeniu klęski przestali namawiać do dalszej straceńczej walki i stworzyli nowy, pozytywny program – nazwany właśnie pozytywizmem! Można powiedzieć, że wyciągnęli wnioski z dotychczasowych doświadczeń i uznali, że aby żyć – trzeba działać inaczej. Szczerze uwierzyli w sens propagowanych zmian i zaangażowali się w ich realizację. Działali zatem na rzecz innych, prowadzili akcje edukacyjne i samokształceniowe, wygłaszali odczyty, prowadzili kursy, głęboko wierząc, że dzięki oświacie i nauce uświadomią społeczeństwu wiele spraw i doprowadzą do rzeczywistego szczęścia.
Program pozytywistów warszawskich
Grupa młodych zapaleńców, wśród nich m.in. Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, stworzyła program, nazwany pozytywizmem warszawskim, który miał być pomysłem na ocalenie narodu i pokonanie bolączek ówczesnego społeczeństwa.
Cele pozytywistów
- Po klęsce kolejnego zrywu powstańczego – rozwój oświatowy, kulturalny i gospodarczy kraju w istniejącej sytuacji politycznej.
- Krzewienie świadomości narodowej.
- Dążenie do szczęścia jednostek i narodu przez celowy, harmonijny rozwój wszystkich stanów i grup społecznych.
- Utylitaryzm literatury – ma służyć społeczeństwu, mieć wymiar użyteczny.
Polscy pozytywiści głosili:
- ideę pracy nad polską ziemią, gospodarką zamiast nierównej walki;
- z powstań wynikają tylko klęski, należy więc inwestować w rozwój i dobrobyt kraju;
- propagowali ideał nauki, oświecania społeczeństwa;
- organicyzm i pracę u podstaw zamiast indywidualizmu jednostki;
- praktycyzm zamiast ideału „mierz siły na zamiary”;
- pracę na polskiej ziemi zamiast walki zbrojnej;
- utylitaryzm literatury i sztuki;
- równouprawnienie mniejszości narodowych;
- emancypację kobiet.
Najwybitniejsi teoretycy nowej epoki:
- Aleksander Świętochowski – zwany papieżem pozytywistów.
- Piotr Chmielowski – znany z działalności krytycznej i historyczno-literackiej.
- Do grona młodych pozytywistów publikujących swoje poglądy należeli też wstępujący na pisarską scenę:
Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus.
Główne hasła programu pozytywistów warszawskich
Praca organiczna
Herbert Spencer, modny socjolog, porównał życie społeczeństwa do egzystencji organizmu biologicznego. Twierdził, że organizm jest zdrowy, gdy wszystkie jego części właściwie funkcjonują. Podobnie jest ze społeczeństwem: aby mogło się rozwijać, konieczna jest współpraca wszystkich warstw. Każda grupa społeczna – część organizmu – ma do odegrania ważną rolę, powinna funkcjonować jak najlepiej. Dlatego praca organiczna – to praca nad każdą warstwą społeczną w imię dobra całego organizmu – ma do odegrania ważną rolę, powinna wypełnić swoje zadania jak najlepiej.
O pracy organicznej pamiętaj, analizując:
- Lalkę Bolesława Prusa – ukazuje biedę i zaniedbanie ubogich warstw społecznych, zepsucie arystokracji, jej hermetyczność. Sugeruje, że nad obiema warstwami społecznym trzeba pracować.
- Nowele pozytywistów – często są obrazami choroby, jaka toczy społeczeństwo – nędzy i braku wykształcenia na wsi, krzywdy dziecka wiejskiego, ciemnoty urzędników.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – tam wyraźnie warstwy „chore” zostały skontrastowane ze zdrowymi – te zaś cechuje praca, uczciwość, zorganizowanie, miłość do ziemi. Wyznawcą organicyzmu jest tu Witold Korczyński – porte-parole autorki.
Praca u podstaw
W skład społeczeństwa – organizmu – wchodzą też warstwy najmniej wykształcone, najbiedniejsze. Aby mogło być zrealizowane hasło pracy organicznej, również te warstwy społeczne powinny współpracować z resztą społeczeństwa. Dlatego warstwy lepiej wykształcone, oświecone mają obowiązek zająć się edukacją i pomocą w zdobyciu wiedzy warstwom najbiedniejszym chłopom i robotnikom, w celu zyskania przez nich świadomości narodowej i obywatelskiej. To jest właśnie praca u podstaw.
- Te postulaty pojawiają się obok pracy organicznej we wszystkich wyżej wymienionych utworach. Pomagając biedocie – Wysockim, magdalence – Wokulski wykonuje właśnie taką pracę u podstaw (Lalka Prusa).
- Żąda pracy nad wykształceniem wsi Henryk Sienkiewicz w Szkicach węglem – pokazując, do jakiej tragedii doprowadza ciemnota i manipulacja wieśniakami.
Równouprawnienie (emancypacja) kobiet
Nawoływanie do emancypacji ma pewien związek z ogólnoświatową walką kobiet o zyskanie większych praw, ale w Polsce wiązało się przede wszystkim ze specyficzną sytuacją kobiet po upadku powstania styczniowego. Kiedy mężowie polegli w powstaniu bądź zostali zesłani na Sybir, a majątki skonfiskowano, pozostały bez środków do życia, lecz także bez wykształcenia, umiejętności, które pozwoliłyby im znaleźć pracę i utrzymać się. A zatem w warunkach polskich postulat równouprawnienia oznaczał przyznanie kobietom prawa do edukacji, zdobywania wiedzy, umiejętności, dzięki którym mogłyby zarabiać, a w końcu – prawa do zatrudniania ich na godziwych warunkach (za odpowiednią pensję), pozwalających na utrzymanie rodziny. Postulat ten miał zapewnić kobiecie godne i samodzielne miejsce w społeczeństwie.
O pracy organicznej pamiętaj, analizując:
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Justyna jest przykładem zubożałej krewnej, która musi żyć na cudzym garnuszku, nie jest ani samodzielna, ani spełniona – dopiero jej decyzja zamążpójścia za Bohatyrowicza czyni jej życie sensownym.
- Problem dotyczy też Izabeli Łęckiej – i innych arystokratek z Lalki Bolesława Prusa. W sytuacji zubożenia jedynym wyjściem staje się dla nich korzystne zamążpójście – nie ma mowy na przykład o samodzielnym utrzymywaniu się z pracy.
- Warto pamiętać o innej ważnej powieści podejmującej ten temat: Emancypantkach Bolesława Prusa.
Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?
Równouprawnienie Żydów
To hasło także wiązało się z przemianami świadomości społecznej. Żydzi stanowili pokaźny procent społeczeństwa, lecz zarazem byli grupą zachowującą dużą odrębność. Tymczasem wielu Żydów, zyskując odpowiednie wykształcenie, pragnęło znaleźć właściwsze miejsce w społeczeństwie. Często nie odczuwali odrębności, posługując się językiem polskim, czując głębokie więzi kulturą polską (ich przodkowie zadomowili się na ziemiach polskich już przed wiekami).
Pozytywistów niepokoiło to, że kilkumilionowa rzesza Żydów spychana jest na margines społeczeństwa i, jeśli idzie o rozwój tegoż społeczeństwa, stanowi zupełnie niewykorzystany potencjał. Dlatego nawoływali do równouprawnienia, a ściślej asymilacji, czyli stapiania się Żydów z resztą mieszkańców ziem polskich – aby zgodnie z ideami pracy organicznej mogli stać się twórczymi członkami całego narodu.
- O tym zagadnieniu pamiętaj przy noweli Mendel Gdański Marii Konopnickiej.
Zapamiętaj termin!
Asymilacja (z łac. assimilatio – upodobnienie) – narodowa i kulturowa integracja z ludnością polską mniejszości narodowych, głównie Żydów. Udział Żydów w ruchach okołopowstaniowych i ich stosunek do odzyskania przez Polskę niepodległości dawał początkowo nadzieję na integrację dwóch nacji dominujących liczebnie w granicach dawnej Rzeczpospolitej. Zaprzepaściły te nadzieje różne fakty, na przykład wielki pogrom Żydów w Warszawie w 1881 r., usuwanie ich przez władze carskie z guberni rdzennie rosyjskich i inne.
Postulat szerzenia oświaty
– zwłaszcza wśród niewykształconych, najbiedniejszych warstw wiąże się z pojęciem scjentyzmu – wiary w wiedzę, zaufaniu i szacunku do nauki.
- Zwróć uwagę na ten punkt programu, analizując Lalkę Bolesława Prusa.
Scjentyści tu przedstawieni to Julian Ochocki i doktor Szuman. Bohaterowie powieści wierzą w naukę jako zbawienie ludzkości. Prus swoiście podchodzi do zagadnienia, wymyślając metal lżejszy od powietrza – który staje się symbolem wiary we wszechmoc nauki i w szczęście, a także tworząc postać uczonego Geista, którym zachwyca się Wokulski.
- Z kolei w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej wiarę w naukę reprezentuje młode pokolenie – rzecznikiem idei jest tu Witold Korczyński.
Artykuły programowe, które zasługują na uwagę:
- My i wy – wyraźnie polemiczny artykuł Aleksandra Świętochowskiego, wydrukowany na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, wystosowany przeciwko bezprogramowości i bierności konserwatystów. Inne artykuły tego publicysty to: Poszanowanie pracy, Praca u podstaw, Tradycja i historia wobec postępu.
Już tytuły wskazują na określoną problematykę wypowiedzi. Świętochowski był bardzo agresywnym publicystą, nie wzdragał się przed używaniem nazwisk i bezpośrednim formułowaniem ataków, co w konsekwencji powodowało zniechęcenie jego kolegów.
- Z publicystyki Piotra Chmielowskiego na uwagę zasługuje cykl artykułów programowych w czasopiśmie „Niwa”, m.in. Pozytywizm i pozytywiści. Chmielowski zajmował się szczególnie literaturą – rolą i powołaniem artysty, tym, co w literaturze niemoralne, opowiadał się za jej utylitaryzmem.
- Eliza Orzeszkowa w swoich artykułach propagowała modne i potrzebne wówczas hasła. Kilka słów o kobietach, O Żydach i kwestii żydowskiej, Kilka uwag nad powieścią – to przykłady wypowiedzi publicystycznych autorki postulującej potrzebę emancypacji kobiet, asymilacji Żydów oraz użyteczności powieści.
- Bolesław Prus proponował Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa. Ów program to:
- zasada „wymiany usług” w społeczeństwie i konieczność użyteczności każdego – mieszczan, rzemieślników, inteligencji,
- harmonia interesów ogółu i jednostki (człowiek jak trybik w maszynie – bierze udział w jej funkcjonowaniu i sam od niej zależy),
- pochwała pracy i aktywności człowieka,
- postulat rozpowszechnienia nauk przyrodniczych i technicznych.
Uwaga!
Propagowaniu publicystyki sprzyjał rozwój prasy, głosy młodych znajdowały szersze kręgi odbiorców, do których docierały postulaty reformowania przemysłu, rolnictwa i oświaty, pochwała zawodów użytecznych – lekarza, nauczyciela, inżyniera, przekłady koncepcji zachodnich – słowem poszukiwanie sposobu istnienia w tym nowym świecie.
Co pozytywiści przejęli od romantyków?
- Ideał patriotyzmu – choć inaczej realizowany. Odrzucając metodę walki zbrojnej, składali hołd powstaniom i ich bohaterom (Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz).
- Umiłowanie piękna natury, litewskiego i polskiego pejzażu, motyw polskiego dworku szlacheckiego.
- Sentymentalne spojrzenie na romantyzm (Sienkiewicz).
- Szacunek dla romantycznych wieszczów, zwłaszcza dla Adama Mickiewicza.
Zobacz:
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?
Pisarze polskiego pozytywizmu. Co wiesz o ich życiu i dokonaniach?