POZYTYWIZM – TABELA

POZYTYWIZM (1864-1890)
Początek 1864 – klęska powstania styczniowego, pożegnanie ideałów romantyzmu Koniec 1890 – początek Młodej Polski, debiuty poetów młodopolskich, jak: Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff
Epoka – następca wielkiego romantyzmu. Epoka po klęsce powstania styczniowego – czas żałoby narodowej i rozczarowania ideą walki, spisku, buntu. Czas kultu pracy, użyteczności, ponownej wiary w naukę. Czas prozy.
Cztery hasła pozytywistów warszawskich praca u podstaw – rozwój szkolnictwa podstawowego, szerzenie oświaty wśród ludu praca organiczna – w myśl zasad organicyzmu – reformować wszystkie warstwy organizmu, jakim jest społeczeństwo emancypacja kobiet – zwiększenie uprawnień społecznych i politycznych kobiet, rozszerzenie ich dostępu do edukacji i pracy asymilacja Żydów – włączenie ludności żydowskiej w obręb społeczeństwa polskiego
Realizacja
Powieść historyczna Krzyżacy, Trylogia – Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski – Henryka Sienkiewicza: idea świetności dawnej Polski idealizacja sarmatyzmu zwycięstwa wobec licznych zagrożeń: Krzyżaków, Szwedów, Kozaków, Turków obraz Polski z XVII wieku – Trylogia Polska średniowieczna – Krzyżacy idea wiary katolickiej i kult Matki Boskiej postulat pokrzepienia serc niezapomniane kreacje bohaterów: Skrzetuski, Kmicic, Zagłoba, Mały Rycerz	Realizm • miasto, społeczeństwo – Lalka Bolesława Prusa • dwór wiejski – Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza • praca – Nad Niemnem • powstanie styczniowe (temat patriotyczny) – Nad Niemnem – Lalka • sytuacja kobiet – Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Emancypantki Bolesława Prusa – Marta Elizy Orzeszkowej • sytuacja Żydów – Meir Ezofowicz Elizy Orzeszkowej	Nowelistyka • zacofanie wsi – Szkice węglem • tematyka żydowska – Mendel Gdański • temat niedoli dziecka – Janko Muzykant – Antek • powstanie styczniowe – Gloria victis • natura ludzka – Kamizelka – Katarynka	Poezja • Adam Asnyk temat przeszłości, następstwa pokoleń, patriotyzm – Do młodych – Daremne żale – sonety Nad głębiami • Maria Konopnicka tematyka niedoli ludu, temat patriotyczny, liryki-obrazki – Rota – Contra spem spero – Jaś nie doczekał
Poeci epoki pozytywizmu
Adam Asnyk (1838-1897) – autor wiersza Do młodych Walczył w powstaniu styczniowym, po którym ukrywał się poza krajem, zdobywając rozległe wykształcenie. Czynnie propagował idee pozytywistyczne, wcielając w życie program pozytywistyczny. Biografia Asnyka obfituje w fakty charakterystyczne dla epoki – jak zakładanie kół samokształceniowych, wspieranie edukacji dzieci chłopskich – zdecydowanie różni się od biografii poetów romantycznych. Maria Konopnicka (1842–1910) – autorka Roty Poetka, autorka bajek dla dzieci w swoich utworach ukazała wiejską niedolę. Zaczęła tworzyć w wieku dojrzałym, po tym, jak zdecydowała się na zrezygnowanie z nieudanego małżeństwa. Z tego związku miała sześcioro dzieci. Musiała samodzielnie zapewnić im byt, zatem decyzja ta była aktem dużej odwagi. Konopnicka odniosła sukces. W dowód uznania otrzymała od społeczeństwa dworek w Żarnowcu.
Gatunki
Nowela Zwięzły, prozatorski utwór narracyjny o wyraziście zarysowanej akcji i jednowątkowej fabule, dokładnie przedstawiający wybraną tendencję. Przykłady: Kamizelka Prusa, Miłosierdzie gminy Konopnickiej. Opowiadanie Podobne do noweli, lecz różni się od niej brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia dygresji, partii refleksyjnych, eksponowaniem punktu widzenia narratora decydującego o sposobie przedstawiania treści. Przykłady: Antek Bolesłąwa Prusa, Nasza szkapa Marii Konopnickiej. Powieść tendencyjna Podporządkowana propagowaniu haseł pozytywistycznych. Cechują ją uproszczenia, brak pogłębionych portretów psychologicznych, modelowe postacie egzemplifikujące określone postawy. Przykłady: Marta i Pan Graba Orzeszkowej. Powieść realistyczna Przedstawia pogłębione portrety bohaterów na tle szeroko zarysowanego społeczeństwa, realia, zawiera szczegółowe opisy konkretyzujące czas i miejsce akcji. Przykłady: Lalka Bolesława Prusa, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Powieść historyczna Przedstawia przeszłość, ale na podstawie wnikliwych studiów autora odnosi się także do XIX-wiecznej współczesności, na przykład analizuje procesy społeczne, charakterystyczne dla tego wieku. Przykłady: Faraon Bolesawa Prusa, Krzyżacy, Trylogia i Quo vadis Henrzka Sienkiewicza.
Dziedzictwo epoki
Proza realizmu – w pozytywizmie realizm rozkwita. Idea przedstawienia prawdy o świecie, ludzkiej naturze, realnych wyznaczników życia bardzo sprzyja ideologii epoki. Dlatego jej symptomem i dorobkiem jest dobra powieść realistyczna (w Polsce Lalka czy Nad Niemnem), rozwój nowelistyki, opowiadań, krótkich form prozatorskich – do dziś chętnie czytanych. Złoty okres nowelistyki polskiej – na czas pozytywizmu przypada powstanie największej ilości i najlepszych nowel polskich. Piszą je najważniejsi twórcy: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz. Utwory te obrazują ówczesny świat i jego problemy. Rozwój prasy – nigdy dotąd prasa nie była aż tak ważna dla ogółu życia kulturalnego. Współtworzą ją, jako dziennikarze i felietoniści, najważniejsi pisarze i myśliciele epoki! W niej też publikowana jest w odcinkach większość ówczesnych powieści. Najważniejsze pozytywistyczne pisma to Przegląd Tygodniowy, Kurier Codzienny, Kurier Warszawski, Kurier Poranny, Ateneum, Niwa. Prasa staje się na długie lata najważniejszym medium. Polska powieść historyczna w wydaniu Henryka Sienkiewicza – jego powieści to coś więcej niż dzieła literackie – to zdarzenie w kulturze narodu. Osiągnęły wielką popularność, spełniły ideę pokrzepienia serc, stały się wspólnym dobrem, kształtowały patriotyzm i historyczną świadomość Polaków. Rozwój literatury dla dzieci i młodzieży – dopiero w tej epoce ten nurt zaistnieje poważnie – pióra najlepsze – bo Sienkiewicz, Konopnicka będą pisać literaturę specjalnie dla dzieci. Przykład najlepszy: W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza.
Ważne pojęcia
Scjentyzm Idea głosząca, że nauka jest jedyną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości. Zdaniem scjentysty istnieje tylko to, co jest poznawalne metodami naukowymi i co poddaje się naukowemu, ścisłemu i rzeczowemu opisowi. Realizm Nazwa epoki literackiej i nurtu literackiego datującego się w Europie od mniej więcej lat 30. do 70. XIX wieku. Podstawowym celem twórców epoki było odwzorowanie w utworach rzeczywistości w jak największym stopniu. Najważniejsze kategorie estetyczne to: szczegółowość, opis, prawdopodobieństwo realistyczne. Realizm to czas dominacji prozy nad innymi rodzajami literackimi – wielkiego rozkwitu powieści i nowelistyki. Mianem realizmu określamy też konwencję w literaturze i sztuce – współistniejąca z innymi tendencjami we wszystkich epokach. Realizm to także postawa człowieka racjonalnie traktującego rzeczywistość, sceptycznego wobec irracjonalnych czy fantastycznych teorii. Organicyzm To pojęcie nauka zawdzięcza Herbertowi Spencerowi. Filozof ten sformułował teorię przyrównującą społeczeństwo do rozwiniętego, żywego organizmu. I tak jak w owym żywym organizmie – niewłaściwe działanie jednego z organów odbija się na pracy innych, a w konsekwencji powoduje poważne zaburzenia całości, tak i w społeczeństwie awaria jednego z elementów może oddziaływać na wszystkie inne. W przypadku społeczeństwa owymi organami są instytucje i grupy społeczne. Ewolucjonizm Społeczeństwo podlega ciągłemu rozwojowi opartemu na doborze naturalnym. Rozwiązania gorsze są odrzucane na rzecz lepszych. Życie społeczeństw cechuje ciągły postęp. Socjalizm Nowa wówczas i modna koncepcja polityczna – równość społeczna i polityczna, zabezpieczenia socjalne dla mas pracujących, demokracja, równość pracy. Utylitaryzm Idea powszechnej użyteczności – literatura, sztuka, życie ludzkie powinny przynosić pożytek społeczeństwu. Metoda milieu Jedna z technik twórczych literackiego realizmu. Polega na przedstawianiu bohatera pośrednio – za pomocą dość szczegółowego opisu jego otoczenia, rzeczy, przyzwyczajeń.