Legenda o św Aleksym to tytuł polskiego tłumaczenia opowieści o świętym, którego kult szczególnie rozwinął się w naszym kraju w XV wieku.
Autorzy
Jacopo da Voragine był włoskim dominikaninem, żyjącym prawdopodobnie w latach 1230-1298. Był hagiografem i kaznodzieją, arcybiskupem Genui, której kronikę po sobie pozostawił. Uzyskał status błogosławionego.
Autorem Kwiatków świętego Franciszka jest brat (franciszkanin) Ugolino z Monte Santa Maria lub Monte Giorgio. W pięćdziesięciu trzech opowieściach zebrał wiele wydarzeń z życia świętego, zwanego Biedaczyną z Asyżu. Było to jednak ponad sto lat po śmierci Franciszka! O życiorysie mnicha nic więcej nie wiemy, nie znamy także nazwiska anonimowego tłumacza toskańskiego.
Ciekawostka
Najwybitniejszym polskim dziełem hagiograficznym są Żywoty świętych Piotra Skargi, napisane pod koniec XVI wieku.
Tytuły
Legenda o świętym Aleksym
to tytuł polskiego tłumaczenia opowieści o świętym, którego kult szczególnie rozwinął się w naszym kraju w XV wieku. Żywot św. Aleksego zawarty jest Złotej legendzie Jacopa da Voragine. Przymiotnik „złota” miał podkreślić ważność tego dzieła, „złota” znaczyło najważniejsza ze wszystkich. Był to zbiór opowieści o żywotach i dokonaniach popularnych świętych.
Kwiatki świętego Franciszka
początkowo były zbiorem opowieści o wydarzeniach z życia świętego z Asyżu, napisanym po łacinie i opatrzonym tytułem Czyny świętego Franciszka i jego towarzyszy. W połowie XIV wieku anonimowy pisarz przetłumaczył je na ówczesny dialekt toskański. W ten sposób powstały znane nam dzisiaj Fioretti di San Francesco – Kwiatki świętego Franciszka. Warto zwrócić uwagę, że słowo „kwiatki” szczególnie mocno pasuje do postaci świętego, rozmiłowanego w naturze i dostrzegającego przejaw Boskiej aktywności w każdym, nawet najmniejszym cudzie przyrody. Kwiatki były też związane z kultem maryjnym, nazywano w ten sposób często modlitwy, były kierowane do Maryi przedstawianej alegorycznie jako róża.
Tło epoki
Legenda o św Aleksym i Kwiatki św Franciszka wyrastają z głębokiej religijności wieków średnich, z ideałów epoki, takich jak:
- Wzorzec świętego – ascety, który obok idealnego rycerza i władcy był jednym z bardziej popularnych wzorców osobowych tej epoki. Co ciekawe, ideał świętego był najbardziej powszechnym wzorcem. O ile w hierarchicznym społeczeństwie średniowiecznym rycerzem trzeba było się urodzić, to świętym mógł zostać w zasadzie każdy, niezależnie od stanu i pochodzenia.
- Średniowiecze jest epoką teocentryczną, czyli ukierunkowaną na Boga, religię i zbawienie. Te trzy wartości stanowią centrum myśli i dążeń średniowiecznego człowieka. Dlatego też znamienita większość literatury wieków średnich ma charakter sakralny, czyli obraca się wokół problematyki religijnej.
- Warto też pamiętać, że człowiek tamtych czasów żył niejako w cieniu śmierci. Życie doczesne nie było ważne, miało być tylko wstępem do życia niebiańskiego. Jednym z głównych haseł tej epoki były słowa „memento mori”, czyli „pamiętaj o śmierci”.
W tej trudnej sytuacji droga ku świętości, nawet droga ascezy, czyli umartwienia ciała i wyrzeczenia się ziemskich dóbr, była dla człowieka tamtych czasów jedyną szansą. Dlatego też taką popularnością cieszyła się literatura hagiograficzna, przedstawiająca sylwetki i czyny świętych.
Gatunki
Zarówno Legenda o św Aleksym, jak i Kwiatki św Franciszka należą do hagiografii. Jest to żywotopisarstwo świętych, czyli inaczej żywoty świętych. Tworzą wzór parenetyczny świętego – ascety, pomyślany jako ideał do naśladowania przez wiernych.
Kwiatki świętego Franciszka najbardziej przypominają nowele, poprzedzone rozbudowanymi tytułami, które są zarazem streszczeniami poszczególnych opowieści. Dlaczego nowele? Bohaterem każdej z króciutkich opowieści jest sam święty Franciszek lub ewentualnie jeden z jego braci zakonnych, na przykład brat Bernard, pierwszy jego towarzysz, czy święta Klara, z którą Franciszek korespondował i prowadził teologiczne dyskusje. Każda opowiastka jest osnuta wokół jednego motywu czy też wydarzenia. Wydarzenia te mają zazwyczaj charakter cudowny.
Natomiast legenda jest typowym gatunkiem średniowiecznej hagiografii. Nie ma nic wspólnego z taką legendą, tak ją rozumiemy dzisiaj, czyli baśnią czy podaniem. Nazwa średniowiecznej legendy pochodzi od łacińskiego słowa legere – czytać. Jest to więc po prostu czytanka.
Schemat legendy
• prolog (wypowiedź autora)
• narodziny świętego, cudowne dzieciństwo
• młodość – cnotliwa lub grzeszna, przed nawróceniem
• małżeństwo (ślub czystości)
• ucieczka z domu, tułaczka
• rozdanie majątku
• umartwianie ciała
• śmierć często męczeńska
• cuda czynione po śmierci
Geneza dzieł i bohaterowie
W przypadku utworów średniowiecznych trudno jest mówić o genezie dzieł, tak jak dzisiaj rozumiemy to pojęcie. Nie możemy bowiem odwołać się do uwarunkowań historycznych czy osobistych przeżyć autorów, które miałyby wpływ na kształt i tematykę tekstu. Możemy za to przypuszczać, że do powstania obydwu dziełek przyczyniła się właśnie potrzeba parenezy.
Święty Aleksy i jego ascetyczne, pełne wyrzeczeń życie były szeroko znane w chrześcijaństwie zachodnim, ale jeszcze większą popularność zyskały w chrześcijaństwie wschodnim (Kościół prawosławny i grecko-katolicki).
Natomiast święty Franciszek z Asyżu, reformator Kościoła w XIII wieku i założyciel zakonu franciszkanów był postacią bardzo znaną, darzoną wielkim szacunkiem i uczuciami w całej Europie, a zakony franciszkanów powstawały jak grzyby po deszczu. Warto wspomnieć w tym miejscu o paru faktach z życia świętego Franciszka. Żył w latach 1181–1226. Był synem bogatego kupca Piotra Bernardone. Po dość hulaszczej młodości przeżył nawrócenie, rozdał majątek ubogim i zajął się niesieniem pomocy chorym i potrzebującym. Przez blisko czterdzieści lat zabiegał o to, aby Watykan uznał reguły jego zakonu i nie traktował jego nauki jako herezji. Franciszek głosił naukę opartą na miłości do natury, potrzebie pokory i życiu w ubóstwie. Zyskał wielu zwolenników i wyznawców. Opracował regułę zakonu braci mniejszych i stworzył trzeci zakon, tak zwanych tercjarzy, dla ludzi świeckich.
Średniowieczni święci
- Asceta – oprócz świętego Aleksego (Legenda o św Aleksym) i świętego Szymona Słupnika, który według legendy spędził na słupie sześćdziesiąt osiem lat, można też wymienić polską królową węgierskiego pochodzenia, świętą Kingę. Była ona poślubiona Bolesławowi Wstydliwemu i podobno przez cały czas swojego małżeństwa zachowywała czystość.
- Pustelnik (eremita) – świadomie wybierał odosobnienie i izolację od świata, traktując świecką doczesność jako domenę szatana i miejsce nieustających pokus.
- Królowa lub księżna – mimo wysokiego urodzenia i statusu społecznego odrzucała bogactwo, prowadziła skromne i bogobojne życie oraz poświęcała się działalności charytatywnej na rzecz ubogich. Po śmierci małżonka lub odchowaniu dzieci zazwyczaj zakładała zgromadzenie zakonne.
- Biczownicy – w XIII i XIV wieku Europę nawiedziły liczne epidemie, które siały straszliwe spustoszenia. Aby uczynić pokutę i przebłagać Boga, w wielu krajach Europy pielgrzymowały pochody ludzi modlących się i wzajemnie biczujących. W ten sposób swoiście pojmowali oni misję wyzwolenia świata z grzechu…
- Męczennik – człowiek, który poniósł męczeńską śmierć dla udowodnienia własnej wiary, jej obrony przed poganami bądź też walczył i zginął w misji nawracania niewiernych. Takim męczennikiem był rzymski żołnierz, święty Sebastian, który nawrócił się na chrześcijaństwo i poniósł śmierć. Za męczennika uznaje się też świętego Wojciecha, jednego z patronów Polski, który zginął podczas nawracania pogańskiego plemienia Prusów.
Do odpowiedzi
Dlaczego literaturę hagiograficzną średniowiecza możemy nazwać literaturą parenetyczną?
- Zacznij od definicji pojęć obecnych w pytaniu. Literatura hagiograficzna to żywoty świętych. Literatura parenetyczna to teksty tworzące i propagujące wzorce osobowe, godne naśladowania przez czytelników.
- Zwróć uwagę, że literatura parenetyczna jest zmienna, postulowane przez nią wzorce zależą od klimatu światopoglądowego i religijnego danej epoki.
- Główne argumenty: literatura hagiograficzna ukazywała wzorcowe postacie świętych – ascetów, pustelników czy męczenników. Możesz przykładowo wymienić kilka znanych Ci postaci: święty Aleksy – skrajna asceza, święty Franciszek z Asyżu – ubóstwo i radosna wiara.
- Uatrakcyjnij wypowiedź: hagiograficzne opowieści odwoływały się do ludowej wyobraźni, ukazując żywoty świętych obfitujące w niezwykłe wydarzenia, cuda i przejawy Boskiej interwencji. To mogło dawać odbiorcom nadzieję na swoistą nagrodę już za życia, a niekoniecznie tylko po śmierci.
- Przypomnij, że literatura hagiograficzna była literaturą oficjalną, promowaną przez Kościół, pomagała budować stabilne społeczeństwo podporządkowane religii.
Wyjaśnij pojęcia „asceza” i „ascetyczny”, odwołując się do wybranych tekstów średniowiecznych.
- Na pierwszy ogień weź ascezę. Przytocz pochodzenie nazwy, wyjaśnij, że jest to praktyka odrzucenia przyjemności i bogactw, umartwiania ciała na rzecz doskonalenia duszy i osiągnięcia pewniejszego zbawienia.
- Pokaż różne przykłady ascezy.
Możesz opowiedzieć w skrócie żywot świętego Aleksego i wyodrębnić najważniejsze punkty: jego pobożność, rozdanie majątku biednym, ślub czystości, tułactwo i żebranie, celowe umartwianie i upokarzanie własnego ciała. Warto też przypomnieć w tym kontekście postać Szymona Słupnika.
- Przejdź do bardziej współczesnych ujęć ascezy – można ją przecież rozumieć jako ograniczenie do minimum własnych potrzeb życiowych w celu doskonalenia duchowego. Zwróć uwagę, że swoistą postacią współczesnej ascezy są podróże ludzi Zachodu, znużonych cywilizacją konsumpcyjną, do krajów Dalekiego Wschodu, aby tam w zaciszu klasztorów praktykować rozmaite ścieżki duchowe, na przykład jogę czy medytację. Tak więc asceza niezupełnie zaniknęła w dzisiejszym świecie…
- Koniecznie trzeba odnotować, że już średniowieczni myśliciele wyrażali różne podejście wobec ascezy. Na przykład znany nam święty Franciszek postulował akceptację i szacunek wobec własnego ciała, które jest przejawem boskiego aktu stwórczego, starał się natomiast ukazać zło tkwiące w dręczeniu i wyniszczaniu własnej cielesności.
- Na koniec zostaw sobie omówienie przymiotnika „ascetyczny”. Wyjaśnij jego znaczenie przez związki frazeologiczne i konteksty.
Ascetyczny to, oczywiście, związany z ascezą. Ascetyczny może być przede wszystkim styl życia, ale w dzisiejszym rozumieniu także ubiór (skromny, prosty) czy wystrój wnętrza (prosty, ograniczający się do niezbędnej funkcjonalności).
Jakie znaczenie miał cud uczyniony przez świętego Franciszka w Gubbio?
- Przypomnij treść opowieści, zawartej w Kwiatkach świętego Franciszka. Mieszkańców Gubbio prześladował dziki i krwiożerczy wilk, który nie oszczędzał ani zwierząt domowych, ani ludzi. Święty Franciszek poproszony o pomoc udał się do leż wilka, aby z nim pertraktować. Wbrew obawom mieszczan wilk nie rzucił się na świętego, który dzięki wrodzonej miłości do wszelkiego stworzenia, a także łasce bożej wytłumaczył wilkowi zło, które tamten czynił. W imieniu mieszczan zawarł też z wilkiem ugodę – zwierzę wyrzeknie się swoich zbójeckich praktyk, w zamian za co mieszczanie będą dostarczać mu tyle jedzenia, aby już nigdy nie był głodny. Sam czyn świętego, jak i późniejszą koegzystencję wilka z ludźmi uznawano za cud.
- Uczynek świętego Franciszka można interpretować jako wyraz miłości do całej natury, do każdego boskiego stworzenia; święty widzi w wilku nie dziką bestię, ale istotę zmuszoną przez głód do zabijania.
- Jest to, oczywiście, zwycięstwo dobra nad złem, zrozumienia i łagodności nad gniewem i nienawiścią. Siła wiary i dobra ujarzmia dzikie instynkty, podporządkowując je ludzkiej woli jak również wspólnemu dobru.
- Opowieść można odczytać też jako realizację Izajaszowego proroctwa o nadejściu Królestwa Bożego, kiedy to wilk będzie leżał obok baranka, a dzikie bestie będą łasić się do człowieka.
- Zwróć uwagę, że święty Franciszek traktuje wilka nie tylko jako „brata mniejszego”. Przemawia do niego, odwołuje się wręcz do jego rozumu i zasad etycznych, co więcej, wilk gestami i podaniem łapy potwierdza, że ta swoista komunikacja okazała się skuteczna. Święty Franciszek traktuje wilka prawie jak człowieka.
- Zakończ – na przykład przez odniesienie do poglądów bliskich ludziom współczesnym. Opowieść o wilku z Gubbio wskazuje nam prawidłowe podejście do zwierząt, pełne łagodności, miłości i zrozumienia dla ich odmiennej natury. Święty Franciszek bliski jest w tej opowieści współczesnym ekologom, którzy skłonni są uznawać zwierzęta nie za istoty bezwolnie, podporządkowane ludziom, ale za pełnoprawnych partnerów w procesie istnienia na ziemi.
Zobacz:
Jaką wizję świata i człowieka przedstawia święty Franciszek w Pochwale stworzenia Pieśni słonecznej?
Udowodnij, że życie świętego Aleksego wpisuje się w schemat gatunku zwanego legendą.