Lalka – Bolesław Prus
Temat Co jest ważne? Co pisać, z czym kojarzyć?
Gatunek: powieść dojrzałego realizmu

Temat

  • Miłość kupca Wokulskiego do arystokratki Łęckiej.

  •  Portret społeczeństwa polskiego lat 80. XIX wieku.

  • Portret miasta – Warszawy tamtych czasów.

  • Historia – czasy napoleońskie, Wiosna Ludów, powstanie styczniowe.

  • Idealizm – naukowy, polityczny, romantyczny, jego wartość.
  • Wydawana w odcinkach od 1887 do 1889 r. w Kurierze Codziennym, wydanie książkowe – 1890. Czas i miejsce akcji
    – Warszawa (ale także Paryż
    i Zasławek), lata 1878-1879.

  • Najdoskonalsza powieść epoki. Zaliczana do najwybitniejszych dzieł dojrzałego realizmu europejskiego.

  • •Główny bohater – Stanisław Wokulski – reprezentuje portret człowieka czasów przełomu między romantyzmem
    a pozytywizmem. Zakorzeniony
    w ideologii obu epok Wokulski próbuje bez powodzenia znaleźć punkt oparcia.

  • Problematyka społeczna
    – szczegółowa panorama życia społecznego zawarta w Lalce ukazuje wszystkie grupy społeczne. Jednocześnie autor kładzie duży nacisk na odmienności interesów owych grup i totalnej niemożności porozumienia i współdziałania między nimi.

  • Wątek metafizyczny
    Lalkę można odczytać jako przypowieść o ludzkich zabiegach w teatrze życia. Podkreślają to dwie sceny, na początku i pod koniec powieści, w których stary subiekt przygląda się śmiesznym ruchom mechanicznych zabawek, porównując je do wysiłków ludzi.

  • Dwugłos narracji w konstrukcji
    – mamy tu do czynienia z dwoma narratorami. Zdarzenia są opowiedziane przez narratora
    i opisane przez Rzeckiego
    w pamiętniku, zyskują przez to nowe oświetlenie i wymiar.
  • Portret miasta – typowe dla literatury realistycznej upodobanie do topograficznej ścisłości owocuje doskonałym opisem różnych miejsc Warszawy. Miasto przedstawione jest jako pełen tajemnic labirynt, ale także uporządkowana przestrzeń podlegająca prawom życia społecznego.

  • Kontekst historyczny – stwarza go pamiętnik Rzeckiego
    – Wiosna Ludów z jednej strony i ezopowe aluzje do powstania styczniowego z drugiej.

  • Stanisław Wokulski – to jeden
    z najciekawiej skonstruowanych bohaterów polskiej literatury
    – pełen sprzeczności romantyczny pozytywista, były powstaniec, naukowiec samouk, oszalały z miłości, kupiec milioner, filantrop, idealista, lecz także sceptyk.

  • Powieść można nazwać panoramiczną – zawiera panoramę swojej epoki, odtwarza rzeczywistość, poprzez licznych bohaterów buduje panoramę społeczną.
Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
Gatunek: powieść realistyczna
z elementami tendencyjności

Temat

  • Historia miłości – Justyna Orzelska – młoda i piękna szlachcianka marząca o życiu z pracy własnych rąk, odrzuca kilku adoratorów ze swojego środowiska, by wreszcie wyjść za mąż za Janka Bohatyrowicza.

  • Obraz dworu i zaścianka
    – Korczyna i Bohatyrowicz.

  • Temat powstania styczniowego
    – jak na literaturę pozytywistyczną potraktowany bardzo ciekawie. Nad Niemnem to powieść przywracająca pamięć o powstaniu, traktująca je jako powód do dumy, istotny element narodowej tradycji.

  • Temat pracy – Nad Niemnem bywa często nazywane powieścią pozytywistycznego kultu pracy. Nawet podział na bohaterów pozytywnych
    i negatywnych przebiega po linii ich stosunku do pracy. Wspomnienia powstania styczniowego.
Co jest ważne?

  • Czas i miejsce akcji – Korczyn nad Niemnem i okolice; plan współczesny – lata 80. XIX wieku, plan historyczny – powstanie styczniowe, plan legendarny
    – XVI wiek (Jan i Cecylia).

Dwie sceny „przy mogiłach”

  • Przy mogile Jana i Cecylii
    – Justyna poznaje tam legendę
    o założycielach rodu Bohatyrowiczów. To kochankowie, którzy osiedlają się w lesie i zakładają tam rodzinę,
    a zarazem całą wieś. Po latach do wsi zajeżdża król i zachwycony wytrwałością mieszkańców nadaje szlachectwo Cecylii i Janowi. Legenda ta gloryfikuje etos pracy
    i wytrwałości, jednocześnie zaś tworzy swoiste mityczne lustro dla losów Justyny i młodego Janka.

  • Przy mogile powstańców – tam
    z kolei Justyna dowiaduje się prawdy o powstańczych losach obu rodów – Bohatyrowiczów
    i Korczyńskich. Wspomnienie bohaterskiego współdziałania przedstawicieli obu rodzin rzuca nowe światło na obecny konflikt. Najważniejsze jest jednak przekonanie Justyny o czci
    i chwale należnej powstańcom
    – zupełnie odmienne od typowych poglądów pozytywistycznych.
Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Mimo że Nad Niemnem to po części romans, wątek miłosny jest najsłabszym elementem powieści. Tendencyjna teza przeciwstawiająca ludzi pracowitych i prostych leniwym dekadentom powoduje,
    że elementy miłosne powieści stają się cokolwiek papierowe.

  • Ważną rolę w powieści odgrywa mityczny niemal wymiar legendy o Janie i Cecylii i najnowsza wówczas historia – powstanie styczniowe. Są to sfery sacrum wpisane w dzieło realistyczne.
Potop – Henryk Sienkiewicz
II część Trylogii – powieści historycznej.

Temat

  • XVII wiek – czasy najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą 1655–1656. Postawy szlachty
    i magnaterii Polskiej.

  • • Historia Andrzeja Kmicica
    – szlachcica polskiego, początkowo awanturnika, później bohatera i patrioty.

  • • Historia miłości Kmicica
    i Oleńki Billewiczówny.
Co jest ważne?

  • Idea krzepienia serc, patriotyzm, wallenrodyzm w ujęciu Sienkiewiczowskim.

  • Portret szlachty polskiej
    – sentymentalny: ukazuje społeczność nieidealną może, ale patriotyczną, religijną, szlachetną, odważną – pozytywną.

  • Przemiana i rehabilitacja Kmicica. Bohater jest swoistą wersją bohatera romantycznego, oczywiście urealnioną, a jego biografia kończy się szczęśliwie.

  • Kompozycja – wielogatunkowość powieści: Potop jest powieścią historyczną, przygodową, epopeją czy nawet baśnią. Ma także elementy westernu i powieści fantasy.
Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Postać Kmicica kojarzyć można z romantycznym bohaterem przemienionym. Najbardziej podobny jest Jacek Soplica
    – łączą ich błędy młodości, posądzenie o zdradę, patriotyzm i działanie na rzecz ojczyzny, które prowadzą do rehabilitacji.

  • Z Wallenrodem łączy go działanie w przebraniu i pod cudzym nazwiskiem – w imię ojczyzny.

  • W powieści dominują schematy – bohaterowie Trylogii, zgodnie z konwencją powieści przygodowej, zbudowani są dość schematycznie.
    Każdy z nich prezentuje określony typ osobowości, po którym spodziewać się możemy określonych zachowań. Piękna ukochana zawsze wiernie czeka, a prawy wojownik walczy
    o honor.
Mendel Gdański – Maria Konopnicka
Gatunek: nowela

Temat

Antysemityzm, nietolerancja
– historia starego Żyda Mendla skrzywdzonego przez tłum demonstrujący na fali antyżydowskich nastrojów.

Co jest ważne?

Czas i miejsce akcji – lata 80. XIX w., Warszawa.

  • Problem społeczny – nie tylko uczestnicy pogromu są antysemitami. Są nimi także „normalni ludzie” – stateczni mieszczanie jak radca i zegarmistrz. Ich antysemityzm zdaje się być łagodny, nieszkodliwy. To jednak właśnie ta łagodna forma pozwala na rodzenie się wersji skrajnych, agresywnych.

  • Problem oportunizmu – czyli zachowanie sąsiadów. Chcą oni pomóc Mendlowi przetrwać pogrom, ale bez konfrontacji z motłochem i narażania własnej skóry. Sugerują oni staremu Żydowi rozmaite formy uniknięcia pogromu (porównaj rubrykę Pewniak – wiek XIX).
Kamizelka – Bolesław Prus
Gatunek: nowela

Temat

Historia ubogiego małżeństwa, które żyje zgodnie i szczęśliwie. Spokojną egzystencję przerywa ciężka choroba męża. Symbolem ich miłości i tragedii staje się kamizelka męża.

Co jest ważne?

  • Narrator – to uważny obserwator, kolekcjoner, który odkupił kamizelkę od handlarza starzyzną i opowiada jej historię. Przedstawia wydarzenia pierwszoosobowo, zawsze jednak z pewnym dystansem.

  • Forma utworu – obrazek miejski
    – to miniaturowa nowelka przeznaczona na ogół dla prasy. W wydaniu Prusa przedstawia
    z reguły jakąś historię z życia ubogich mieszkańców miasta.
Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Z teorią sokoła – klasyczną metodą budowania noweli,
    którą Kamizelka dobrze spełnia.

  • Na rolę, jaką odgrywa
    w utworze rekwizyt – Prus korzysta z przydatnej przy tworzeniu krótkich utworów techniki skupienia akcji wokół jednego przedmiotu.
    W tym wypadku jest nim tytułowy element ubioru.
Gloria victis – Eliza Orzeszkowa
Gatunek: nowela.

Temat

  • Jest to opowieść o ostatnich chwilach powstania styczniowego, dramatyczna historia walki, śmierci i miłości bohaterów.

  • Gloria victis – chwała zwyciężonym. Autorka przedstawia heroizm powstańców, ich moralne zwycięstwo.
Co jest ważne?

  • Specyfika i konstrukcja utworu
    – dwa plany fabularne i trzy główne wątki. Na pierwszym planie fabularnym mamy do czynienia z wydarzeniami symbolicznymi – rozmową wiatru z lasem. Na drugim planie
    (w opowieści lasu) występują dwa wątki. Pierwszy – szerszy – to wizja ostatnich chwil powstania styczniowego, rozpaczliwej, lecz bohaterskiej walki. Drugi
    – dziejący się na tle bitewnych wydarzeń – to historia miłości Anielki i Jagmina i jego przyjaźni z młodym Tarłowskim.

  • Powstanie przedstawione zostaje jako narodowa świętość
    i nieodłączny element tradycji. Poległym – ich bohaterstwu
    i poświęceniu – oddany zostaje hołd, a pamięć o walce ma stać się narodową relikwią.
Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Z symboliką – wiatr i las .
    Wiatr to wędrowiec, poszukiwacz prawdy i wiedzy
    o świecie. Przybywa do lasu, gdzie zastanawiają go mogiły
    i tajemniczy „zapach krwi i prochu”. Żąda więc od lasu opowieści o wydarzeniach,
    jakie miały tu miejsce. Las początkowo jest małomówny, potem przekazuje opowieść.

  • Z nową wizją powstania styczniowego – oto dokonuje się ostateczne w twórczości Elizy Orzeszkowej przewartościowanie pozytywistycznego stosunku
    do powstania. Zamiast potępienia błędów młodych romantyków widzimy gloryfikację ich i ich czynu.