Kondycja człowieka współczesnego

Można położyć nacisk na swoistość, wyjątkowość i niezwykłość problemów człowieka współczesnego lub – odwrotnie – uniwersalność. Pierwsza opcja jest lepsza – więcej materiału oraz możliwości sproblematyzowania zagadnienia. Kondycja współczesnego człowieka różni się od sytuacji człowieka w innych epokach przede wszystkim problemami, jakie dotyczą całego świata; najważniejsze z nich to: problemy polityczne – wojny, w tym dwie światowe, rozwój totalitaryzmu – faszyzmu i komunizmu, Holocaust. Ale to także trudne do rozwiązania kwestie moralne i światopoglądowe: względność wartości, poczucie wyobcowania człowieka z naturalnego środowiska, samotność, rozpad więzi społecznych i rodzinnych, poczucie zagrożenia i – często – bezsensu życia. Uważa się także, że specyficznym problemem człowieka XX i XXI wieku są kłopoty z własną tożsamością, z jasnym jej określeniem – wszystko często się zmienia: od miejsca zamieszkania aż do ról – męskich, kobiecych. Człowiek współczesny często nie bardzo wie, kim jest, i nie bardzo wie, z czym (kim) powinien się identyfikować, nie czuje się w świecie bezpieczny.

Człowiek – najważniejsze utwory literackie

  • Lord Jim Josepha Conrada,
  • Proces Franza Kafki,
  • Dżuma Alberta Camusa,
  • Miazga Jerzego Andrzejewskiego,
  • Koniec wieku XX Wisławy Szymborskiej,
  • Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego,
  • Kartoteka, Kartoteka rozrzucona, Ocalony Tadeusza Różewicza,
  • Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta.

Film

Zwróć także uwagę na dzieła filmowe – nieśmiertelny Sens życia według Monthy Pytona i Widmo wolności Luisa Buñuela – w trakcie oglądania może nawet uśmiejesz się do łez, lecz opuścisz kino zdołowany i przygnieciony. Możesz także wzbogacić swoją wypowiedź refleksjami na temat filmu Krzysztofa Zanussiego o wymownym tytule Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową.

Obrazy

Pierrot (albo Gilles) Watteau
Ten słynny obraz znajdujący się w Luwrze przedstawia jedną z postaci komediowych. Podobno Watteau namalował ten obraz jako szyld dla pewnej kawiarni. Pierrot znajduje się w centrum kompozycji. Naszą uwagę przykuwa wyraz jego twarzy – cierpiący, smutny, enigmatyczny – kontrastujący z grotes­kowym i niekształtnym strojem pajaca. Dzieło nie przestaje intrygować komentatorów, którzy starają się zinterpretować zagadkowy obraz. Pierrot jest jedyną jasną pos­tacią – inne postacie (aktorzy skupieni wokół osła przypominającego raczej zająca) utrzymani są w ciemnej tonacji. Ich twarze przypominają z kolei uwiecznianych na średniowiecznych obrazach oprawców Chrystusa. Te dodatkowe postacie podkreślają jeszcze osamotnienie pierrota.

Inny obraz to Taniec życia Muncha – równie zagadkowy i przygnębiający.

 

Konkretne sformułowania tematów prezentacji:

1.
Przywołując wybrane utwory epickie i liryczne, rozważ, w jaki sposób literatura XX wieku podjęła walkę z tyranią i kłamstwem.

Zgodnie z pewnymi tradycyjnymi wyobrażeniami – pisarz ma obowiązek tego rodzaju walkę podejmować. Sięgnąć można do literatury odwołującej się do spraw II wojny światowej oraz ukazującej świat powojenny. Inny świat Herlinga-Grudzińskiego pokazuje przykłady heroicznych wręcz, choć skazanych na niepowodzenie postaw wobec zła i tyranii. Bohaterowie, wyrażając swój sprzeciw wobec tyranii, podejmują tym samym walkę z nią, choć wiedzą, że nie mogą walki tej wygrać. W liryce powojennej zadawane są pytania o wartości, a zarazem o to, jak przeciwstawić się kłamstwu – wiersz Ocalony Różewicza, w którym pada znamienne wezwanie „Szukam nauczyciela i mistrza” mówiące o konieczności odzyskania autorytetu okreś­lającego, jak należy żyć. Późniejszy wiersz Miłosza Który skrzywdziłeś mówi o tym, że żaden tyran nie może być bezpieczny, ponieważ przez poetów zostaną zapisane jego „czyny i rozmowy” i – w odpowiedniej chwili, choćby po wielu latach – poddane surowej ocenie i, w konsekwencji, karze.

2.
Rozważania o poszukiwaniu przez twórców nowych rozwiązań artys­tycznych umożliwiających wyrażenie trudnych doświadczeń człowieka XX wieku.

Zapewne chodzi o ponure problemy XX wieku: obie wojny światowe, totalitaryzm, ludobójstwo i konflikty zbrojne. Niewątpliwie nowe rozwiązania artystyczne to przede wszystkim rozwój literatury faktu, prozy reportażowej (Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Medaliony Zofii Nałkowskiej) – taki sposób pisania nadaje cechy autentyzmu prezentowanej rzeczywistości, można powiedzieć, że uwiarygodnia to, o czym się mówi.

Dzisiejsza kultura w ogóle często omawia bardzo osobiste doświadczenia – zwróć uwagę na wielość wspomnień, dzienników, popularność biografii i autobiografii, wywiadów rzek. W dużej mierze odchodzi się od tradycyjnej, fikcyjnej fabuły, zapewne właśnie po to, żeby wyrazić to, co się stało. Ale proces ten zaczął się już znacznie wcześniej, w pierwszej połowie wieku XX; odwołać się tu można do Procesu Franza Kafki, w którym dla wyrażenia trudnych doświadczeń człowieka zastosowano techniki oniryczne i surrealistyczne, lub do Ferdydurke Witolda Gombrowicza, gdzie wykorzystuje się groteskę.

3.

Arka Noego czy wieża Babel? Na podstawie wybranych tekstów literackich XX wieku określ wizerunek oraz perspektywy duchowego i cywilizacyjnego rozwoju współczesnego świata.

To niezbyt proste zagadnienie. Na początek trzeba rozważyć symboliczne znaczenie obu wymienionych w temacie biblijnych odniesień. Arkę Noego możemy rozumieć jako symbol zachowania wartości, ochronienia ich pośród zamętu współczesnego świata. Wieża Babel symbolizuje zaś pogłębiający się chaos, trudności w porozumieniu się między sobą i poszczególnych jednostek, i całych narodów.

Warto też określić, jak rozumiesz dalszą część tematu – „rozwój cywilizacyjny” pewno nie wymaga komentarza, lecz co to znaczy „rozwój duchowy”? To już takie jednoznaczne nie jest i wymaga postawienia paru pytań. Np. stawiając tezę o zaniku duchowości związanej z zanikiem religii, możemy skontrastować ją z działalnością dr. Rieux z Dżumy, który bardzo podkreślając swą laickość i brak wiary w Boga, zarazem postępuje niesłychanie moralnie, a nawet… zgodnie z chrześcijańskim kanonem! Arka Noego i wieża Babel pojawiają się w Biblii wtedy, kiedy ludzkość przeżywa kryzys, z tym że w arce Noego kryje się próba ocalenia człowieka, zaś rozbicie wieży Babel symbolizuje gniew Boży i niechęć Boga do człowieka. Trzeba więc wskazać te dzieła, które pokazują chaos i rozpad świata – mogą to być:

oraz te, które wskazują próby ochrony wartości:

  • Dżuma Camusa,
  • pisarstwo Jana Twardowskiego,
  • pisarstwo Zbigniewa Herberta (np. cykl o Panu Cogito).

Chyba jednak trudno jasno i jednoznacznie określić perspektywy rozwoju ludzkości – o co proszą autorzy tematu.

 

Powtórka

Żartobliwie można powiedzieć, że w XIX i XX wieku królował pesymizm. Wszyscy wielcy dostrzegali tragizm ludzkiej egzystencji – śmiało można chyba zaryzykować to twierdzenie – wyraźniej niż we wcześniejszych epokach. Kolejno odrzucali wartości i prawdy, na których można się oprzeć, które pozwalają choć na chwilę zapomnieć o bólu istnienia.

Poeci podsumowują wiek XIX i XX.

Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera, w którym dokonuje przeglądu wartości i sposobów ocalenia poczucia sensu życia. Nie znajduje niczego, w czym mógłby znaleźć oparcie. Wiersz kończą słynne słowa „głowę zwiesił niemy”.
Z dystansem, ciepłą, a zarazem kłującą ironią podchodzi do oceny minionego wieku Wisława Szymborska w wierszu pt. Koniec wieku XX – miał to być wiek inny od pozostałych, wiele obiecywał, a pozostawił po sobie tylko niedosyt.

Absolutny tragizm

  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza – walka o indywidualizm, prawo do bycia sobą, autentyzmu i wyzwolenia się z więzów konwenansów, kształtujących nas i nasze życie – jak pokazuje przykład Józia – zostanie przegrana. Niejaką pociechą jest myśl współczesnego pisarza Richarda Wernera, że „zaszczyt przynosi samo podjęcie walki lub gry”.
  • Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – bohater znajduje się w absurdalnej sytuacji. Zmęczony absurdem istnienia, zawiedziony wszystkim i wszystkimi, godzi się dokonać aktu samospalenia.
  • Czekając na Godota Samuela Becketta – życie może być rozumiane jako bezsensowne, dające złudną nadzieję (doskonale czasem zdajemy sobie z tej złudności sprawę) na coś bliżej nieokreślonego.
  • Kartoteka Tadeusza Różewicza – bohater dramatu jest bezwolny, bierny, ­zmęczony, apatyczny. Nonsensowne wypadki nie wywołują w nim większych ­emocji.
  • Zawsze fragment, recycling Tadeusza Różewicza – człowiek nie ma siły pytać o podstawową kwestię unde malum (czyli skąd się bierze zło). Na to pytanie odpowiada poeta:

Jak to skąd
z człowieka
zawsze z człowieka
i tylko z człowieka”.
Stworzona przez niego definicja człowieka brzmi:
„człowiek jest wypadkiem
przy pracy
natury
jest błędem.

To drastyczne studium kondycji ludzkiej – jesteśmy śmieciami. Człowiek pozornie panuje nad ideologią społeczną, ekonomią, polityką itd., a w rzeczywistości jest miotany przez rozmaite siły. Egoistyczny, pyszny, obojętny na ból innych – nie wydaje się nawet godny współczucia.

Cień nadziei

  • Mit Syzyfa i Dżuma Alberta Camusa – świat pozbawiony jest sensu, okrutny, absurdalny i nonsensowny. Można jednak ocalić godność, buntując się przeciwko światu. Aktywność, zaangażowanie i heroiczna walka pozwalają zachować ­godność.
  • Orędownikami godności ludzkiej i przewodnikami na trudnej drodze do jej osiągnięcia są Czesław Miłosz i Zbigniew Herbert. Herbert nawołuje do postawy wyprostowanej i wierności ideałom w Przesłaniu Pana Cogito, Miłosz zachęca, by zmienić „bieg lawiny”.
  • Wierność ideałom, honor i prawda to główne wartości bohaterów prozy Josepha Conrada. Nie oznacza to, że ich życie jest łatwe i przyjemne, lecz ich postawa wywołuje podziw u wielu czytelników. Może więc warto ich naśladować?