Poezja współczesna wobec tradycji sztuki barokowej. Omów na wybranych przykładach.
Inne możliwe sformułowania tematu
- Poezja i sztuka baroku – jej odbicie w twórczości współczesnych artystów. Odwołaj się do wybranych przykładów.
- Analizując wybrane wiersze współczesnych polskich poetów, ukaż wpływ sztuki baroku na ich twórczość.
Ramowy plan wypowiedzi
Określenie problemu
Filozofia i światopogląd: sceptycyzm, mistycyzm, zainteresowania eschatologiczne, refleksja nad przemijaniem.
Kolejność prezentowanych argumentów
Sztuki plastyczne
- architektura – odejście od kanonów klasycznych, upodobanie do wielkich form, dekoracyjność;
- malarstwo – dynamizm, ekspresyjność, zmysłowość, kontrasty (światło i cień, piękno i brzydota, uduchowienie i zmysłowość), wielcy twórcy.
Literatura
- marinizm, inaczej konceptyzm – uznany za reprezentatywny dla poezji epoki;
- inne tendencje – poezja mistyczna, literatura sarmacka, nurt plebejski.
Wnioski
Zainteresowanie sztuką barokową – dowodem jej rehabilitacji w wieku XX.
Strategie wstępu
Możliwość 1
Barok to epoka w kulturze, której rozwój przypada głównie na wiek XVII. W filozofii nasilają się tendencje do sceptycyzmu i pojawiają nurty mistyczne. Refleksja egzystencjalna skierowana jest na sprawy ostateczne. Zarówno w filozofii, jak i w literaturze tego okresu znajdujemy wizerunek człowieka jako istoty nieharmonijnej wewnętrznie i rozdartej. Życie jest wówczas częściej postrzegane jako przemijające, wartość spraw doczesnych określa biblijny motyw vanitas vanitatum.
Sztukę baroku niechętni jej krytycy określili za pomocą jubilerskiego terminu barocco, który oznacza nieregularną, dziwaczną perłę. Rzeczywiście, epoka ta odchodzi w pewnym stopniu od klasycznej estetyki ładu, harmonii, proporcjonalności i jasności.
Możliwość 2
W malarstwie znajdujemy kontrasty światła i cienia, tematy religijne i mitologiczne obok pospolitych, zmysłowość, skrajnie pojmowany realizm – odtwarzanie brzydoty. Barok to także czas, kiedy tworzy wielu niezwykłych malarzy, przede wszystkim Rubens i Rembrandt. W literaturze charakterystyczny jest marinizm albo konceptyzm, który chce zaskoczyć odbiorcę niezwykłym pomysłem, bogactwem formy, zastosowaniem rzadkich i wymyślnych środków poetyckich. Popisywanie się formą to wszakże nie jedyna tendencja poezji barokowej. Wyraźny jest w niej także nurt filozoficzny, mistyczny, w Polsce nurt sarmacki, a także plebejski. Sztuka barokowa to wielkie bogactwo form i tematów, do którego odwołują się współcześni artyści. Inspirują ich zarówno sztuki plastyczne, jak i sztuka słowa – literatura.
Strategie rozwinięcia
Możliwość 1
- Stanisław Grochowiak przedstawił w utworze własne widzenie znanego obrazu Rembrandta Lekcja anatomii doktora Tulpa. Wiersz ma formę monologu, jest zwrotem owego doktora do jego uczniów, słuchaczy. Poeta ożywił, zdynamizował w ten sposób scenkę. Może chciał podkreślić to, że malarz nie stworzył statycznego, upozowanego portretu zbiorowego, ale ukazał bohaterów w charakterystycznej dla ich życia i profesji sytuacji. Monolog doktora nabiera metaforycznego znaczenia. „Świecenie wnętrza” kojarzy się raczej z wnętrzem w sensie duchowym niż z wnętrznościami, do których się dociera w trakcie sekcji. A więc może ma to być poznanie wiedzy o człowieku. Monolog przypomina, że człowiek to istota dwoista, złożona z duszy i ciała. Barok bardzo to podkreślał. Dlatego zmarszczki pokrywające stopy to „siatka krzywd”. Wypowiedź doktora Tulpa tchnie humanizmem, jest pełna szacunku dla zmarłego: „Niech pan z prawicy/ Zechce/ Łagodnie zsupłać maskę”. Zainteresowanie człowiekiem, próba dotarcia przez sztukę do jego wnętrza – to cecha malarstwa Rembrandta. Utwór Grochowiaka to niewątpliwie wyraz fascynacji poety mistrzostwem barokowego malarza.
- Kiedy Wisława Szymborska pisze o kobietach Rubensa (Kobiety Rubensa), nie odsyła nas do konkretnego obrazu, ale można by zilustrować jej tekst Sądem Parysa czy dziełami Angelika i pustelnik lub Toaleta Wenus. Właśnie na nich znajdziemy to, o czym z pewną ironią mówi poetka. W pierwszej części wiersza, w jego trzech pierwszych strofach, stara się uchwycić charakterystyczny sposób portretowania kobiet przez flamandzkiego malarza. Dostrzega kobiety o obfitych kształtach: „Waligórzanki” – żeńskie odpowiedniki baśniowego olbrzyma; „rozdynione”, tyjące jak ciasto w dzieży. „Córy baroku” to „żeńska fauna” – a więc może bardziej samice niż kobiety, postrzegane od strony swej fizyczności („rżą trąby na fizyczny alarm”), czasem wręcz uprzedmiotowione („tłuste dania miłosne”). Warto sobie uświadomić, że barok to kontrast mistyki i zmysłowości, a kobiety Rubensa są przede wszystkim zmysłowe. Także ze względu na swoją nagość. Poetka pisze, że są „jak łoskot beczek nagie”, wspomina o odrzuconych szatach. Wykonując codzienne czynności, nie są „córy baroku” upozowane i estetyczne. Śpią na przykład w ekspresyjnych pozach, z brzydko otwartymi ustami. Takie wyobrażenie kobiet wynika ze specyficznego, charakterystycznego dla epoki poczucia estetyki. Dlatego na obrazach Rubensa nie ma płaskich kobiet, „wygnanek stylu”, jak je określa poetka. W wieku XIII mogłyby pozować do wizerunków Madonn, w wieku XX mogłyby być wziętymi modelkami – ale w wieku XVII idą „po niezamalowanej stronie płótna”. Cóż, zdaje się mówić poetka – gusty się zmieniają. I przypomina, że w baroku „nawet niebo jest wypukłe,/ wypukli aniołowie i wypukły bóg”…
Możliwość 2
Artyści baroku chętnie malowali prawdziwe życie, np. Rembrandt stworzył obraz Przepołowiony wół, a niderlandzcy twórcy martwych natur z upodobaniem przenosili na płótno targi rybne. Podobno namalowanie martwej ryby to trudne zadanie dla malarza! A więc barok i widzenie świata przez Grochowiaka to nie turpizm, ale po prostu konsekwentny realizm. Sam poeta nazywał swoją postawę mizerabilizmem (miser – ubogi, nieszczęśliwy). Jej istotą był bunt przeciw niesprawiedliwości podziału na piękne i brzydkie – skoro piękno jest niezasłużone, a brzydota niezawiniona.
Barok w sztuce lubił zaskakiwać odbiorcę kontrastami, które zresztą ujawniały sprzeczności świata. Jeden z takich kontrastów to zestawienie miłości i śmierci. Znajdziemy ten motyw w utworze Grochowiaka (Dla zakochanych to samo staranie…) oraz w tekście Poświatowskiej (ona jest z nami…).
Grochowiak, tak jak Morsztyn w wierszu Do trupa, szuka analogii między umarłymi a zakochanymi. U źródeł zaskakującego pomysłu – konceptu – leży odkrycie, że śmierć i miłość powinny być otoczone jednakowym kultem. Szacunek dla śmierci dyktuje konkretne, skrupulatnie wyliczone czynności: sporządzenie trumny, przygaszenie światła, zachowanie ciszy i powagi, odseparowanie dzieci. Podobne rytuały towarzyszą miłosnemu spełnieniu, tyle że z sześciu desek zrobi się łóżko. Umarli zostają zasypani ziemią, zakochani zatrzaskują drzwi, aby pogrążyć się w „posępnej radości”. Ten oksymoron może sugerować, że miłość to zapamiętanie, zatracenie się w uczuciu. Halina Poświatowska natomiast pokazuje świat w jego pięknie, obrazy sielskiej natury, która towarzyszy zakochanym. Tyle że cały czas jest z nimi „ona”. Z początku nie wiemy, kto to. Poetka szykuje nam niespodziankę w puencie utworu – wtedy dopiero dowiadujemy się, że „ona” to śmierć. Wcześniej nic tego nie zapowiadało. Może tylko kwiat maku, który symbolizuje sen wieczny – śmierć.
Możliwość 3
Koncept to jedna z najważniejszych cech stylu barokowego w poezji. Stylu niezwykle charakterystycznego, wyrazistego, w pojęciu niektórych zmanierowanego i przesadnego. Niektórzy poeci XX w. próbują go naśladować w różnego typu stylizacjach – parafrazach, pastiszach lub parodiach.
- Za parafrazę barokowego tekstu – czyli jego swobodną, lecz rozpoznawalną przeróbkę – możemy uznać wiersz Rymkiewicza Róża oddana Danielowi Naborowskiemu. Tytuł odsyła nas do barokowego autora Róży, wiersza-dedykacji dla Krzysztofa Radziwiłła, kunsztownej pochwały róży z całym bogactwem skojarzeń historycznych i metaforycznych: w XVII-wiecznym tekście róża przedstawiona jest np. jako symbol rodów królewskich w Brytanii, kolor róży to barwa policzków zawstydzonej dziewczyny. Pochwała róży jest rozbudowana o wiele bardziej niż życzenia, które stanowią właściwą treść wiersza. Rymkiewicz nawiązuje tytułem do formy dedykacji, opisuje różę, zapożyczając przy tym pewne pomysły od Naborowskiego:
Ta sama róża w dłoni króla brytańskiego
Ta sama róża w puchu ptaka ledejskiego.
- Stanisław Barańczak, wybitny poeta i tłumacz, a przy tym mistrz zabaw słowem, w swoim zbiorze Bóg, Trąba i Ojczyzna zamieścił parodię jednego z najbardziej znanych wierszy barokowych – Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna. Podstawą każdej parodii jest z jednej strony podobieństwo do oryginału, a z drugiej komiczne przejaskrawienie cech parodiowanego tekstu. Podobieństwo obu utworów sygnalizuje tytuł Do trupa słonia – tylko częściowo zmieniony w stosunku do tytułu tekstu Morsztyna, ten sam gatunek (u Barańczaka to „niedokończony sonet”), identyczny początek wiersza oraz rymy o tym samym brzmieniu co w tekście Morsztyna. Efekt komiczny uzyskuje poeta przede wszystkim dzięki temu, że adresatem wiersza czyni słonia. Zaskakuje i bawi zestawienie zagadnień miłości i śmierci z problemami przykrymi, lecz bądź co bądź codziennymi, jak ból zęba i jego ewentualne usuwanie go lub leczenie kanałowe, notabene nieznane w XVII w. Bo słoń został zabity „kłem rywala”, a osoba mówiąca w wierszu – „zębem mądrości”. Barańczak żartobliwie łączy epoki: w sonecie mowa o penicylinie, która kiedyś zostanie odkryta, a do tekstu dołączone są rzekome notatki sporządzone na marginesie rękopisu. To sformułowanie też pełni funkcję stylizacyjną, bo barok nazywano właśnie epoką rękopisów.
Strategia zakończenia
Wiersze poetów współczesnych dowodzą fascynacji sztuką barokową i są kolejnym dowodem rehabilitacji baroku w XX wieku. Dziś już nie uważa się tej sztuki za przejaw złego smaku i artystycznej przesady. Ceni się jej bogactwo i niezwykłość.
Pytania do dyskusji
Dlaczego poetów współczesnych tak fascynuje barok?
Proponowana odpowiedź
Wydaje się, że wielu współczesnych artystów podobnie jak twórców baroku rozumie sztukę. Barok chciał zachwycać lub zaskakiwać odbiorcę. Dziś wielu artystów tworzy happeningi czy sztukę typu performance prowokującą widza. Do takich dzieł należy np. kompozycja Katarzyny Kozyry zatytułowana Piramida zwierząt czy rzeźba papieża przygniecionego przez głaz. Szok w swoim czasie wywoływała także poezja Grochowiaka uważana za turpistyczną. Gwałtownie występował przeciw niej Julian Przyboś. Współczesna sztuka podobnie jak barok występuje przeciw temu, co uładzone, regularne, „grzeczne”. Twórcy barokowi także kwestionowali ważność samego tematu i szukali inspiracji czy piękna w najzwyczajniejszych okolicznościach – podobnie jak Grochowiak w swojej poezji.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c161-barok/wspolczesne-nawiazania-baroku
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c161-barok/sztuka-i-architektura-epoki-baroku
W jaki sposób literatura współczesna nawiązuje do epoki baroku?