Jaką funkcję w wyobraźni nadniemeńskiej społeczności pełni legenda o Janie i Cecylii?
Nadniemeńska społeczność to świat bardzo rozwarstwiony. Zaliczają się do niej zarówno chłopi, z którymi rozmawia Justyna, jak i zaściankowa szlachta – Bohatyrowiczowie, średnio zamożni ziemianie – Korczyńscy, Kirłowie, i wreszcie arystokrata Różyc. Co jeszcze ważniejsze, historię Jana i Cecylii, jak mówi Anzelm, zna w całości tylko kilku starców z rodu Bohatyrowiczów. Nie jest to zatem legenda powszechnie znana. Od Anzelma dowiadujemy się także, że jej fragmenty i urywki powtarzają sobie chłopi i mieszkańcy bohatyrowiczowskiej wioski.
Interesująca jest nie tylko treść tej historii, lecz także forma, w jakiej funkcjonuje. Wiele zdaje się wskazywać, że jest to coś więcej niż tylko zwykła ludowa opowiastka. Poznajemy legendę z ust rodowego patriarchy – Anzelma Bohatyrowicza, jednego z seniorów rodu, którego ona dotyczy. Ponieważ opowieść objaśnia powstanie rodziny – co zbliża ją do mitu genealogicznego – nie dziwi to, że jej ustnym przekazem zajmuje się właśnie „rodowa starszyzna”.
Legenda o Janie i Cecylii
Już na początku pojawia się w tej opowieści szczególna informacja.
Jan i Cecylia są wygnańcami lub uciekinierami, a powodem ich tułaczki jest miłość nieakceptowana społecznie z powodu klasowej przepaści między pochodzącym z niskich warstw Janem i szlachetnie urodzoną Cecylią. Czyżby ta mityczna opowieść miała stanowić swoistą zapowiedź miłości Jana i Justyny? Pojawienie się legendarnej pary w średniowiecznej nadniemeńskiej puszczy zaowocowało kulturową przemianą jej mieszkańców. Jan i Cecylia przywędrowali do krainy, której mieszkańcy żyli dzięki pierwotnym umiejętnościom zbieractwa i łowiectwa. Przynieśli ze sobą techniki uprawy roli i hodowli. Jednym słowem – odegrali w tym regionie mityczną rolę herosów kulturowych: niczym Prometeusz przynoszą nowe umiejętności i wiedzę, które mają ułatwić ludziom życie. Mity o herosach kulturowych znajdują się w każdej mitologii. W opowieści o Janie i Cecylii bez trudu odnaleźć też można ślady pierwotnej świadomości mitologicznej. Anzelm dość często podkreśla „wieczne trwanie” scenerii tej historii – bór jest „ten sam” od stuleci. Od czasów Jana i Cecylii życiem ludzi wciąż rządzi ten sam cykl, wynikający z kolejności prac rolniczych. Od czasów legendarnych bowiem to właśnie ziemia jest źródłem utrzymania nadniemeńskiej społeczności.
W życiu nadniemeńskiego prostego ludu mityczna legenda o Janie i Cecylii odgrywa potrójną rolę mitologiczną.
- Po pierwsze, jest mitem genealogicznym, który opisuje dzieje powstania starego rodu i nadania mu szlachectwa.
- Po drugie, jest mitem o herosach kulturowych – wyjaśniającym podstawę życia w regionie, którą jest uprawa ziemi. Daje legenda prostym mieszkańcom nadniemeńskich okolic odpowiedź na pytanie, dlaczego żyją tak jak żyją, dlaczego pracują, tak jak pracują.
- Po trzecie, jest historia pierwszych Bohatyrowiczów legendarną i romantyczną opowieścią o wielkiej miłości i o tym, jak wielkie korzyści może przynieść jej powiązanie z pracą.
W Justynie Orzelskiej historia Jana i Cecylii wyzwala poczucie łączności z naturą i miejscową tradycją. Słuchanie Anzelma to dla Justyny swoista „psychoterapia” – podróż w głąb siebie, w zakamarki świadomości. Wystarczy przyjrzeć się opisowi dziwnego, niemal wizyjnego stanu, w jakim znalazła się zaraz po wysłuchaniu opowieści. W świetle mitycznej relacji jej własne problemy okazały się szczególnym powtórzeniem tego, co naturalne i odwieczne – mit Jana i Cecylii okazał się świetnym uzasadnieniem dla dążeń i pragnień Justyny. Czytelnikowi powieści opowieść o pierwszych Bohatyrowiczach może kojarzyć się z miłością Justyny i Janka. W świetle legendy ich związek jawi się jako relacja uświęcona prawami natury i kultury. Ponadto motyw „herosa kulturowego” może kojarzyć się z realizacją marzeń Justyny o pracy u podstaw. Nic w tym dziwnego – przecież w rzeczywistości mitycznej wszystko się powtarza…
Eliza Orzeszkowa uczyniła historię Jana i Cecylii jednym z podstawowych motywów powieści – swoistym „wspólnym punktem” kilku najważniejszych wątków.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-az-pozytywizmu/nad-niemnem-powiesc-realistyczna-tendencyjna
Jakie znaczenie ma w Nad Niemnem powstanie styczniowe i pamięć o nim?
https://aleklasa.pl/liceum/c323-bohater-literacki/justyna-orzelska-bohaterka-nad-niemnem-elizy-orzeszkowej
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/realizm-pozytywizm/c140-pozytywizm-w-polsce/70-znaczenie-mogily-powstancow-i-grobu-jana-i-cecylii-w-nad-niemnem-elizy-orzeszkowej