Zacytuj z książki siedem przykazań animalizmu, które zwierzęta wypisały na ścianie stodoły, i skomentuj je krótko.

• Wszystko, co chodzi na dwóch nogach, jest wrogiem.
• Wszystko, co chodzi na czterech nogach lub ma skrzydła, jest przyjacielem.
• Żadne zwierzę nie będzie nosić ubrania.
• Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku.
• Żadne zwierzę nie będzie pić alkoholu.
• Żadne zwierzę nie zabije innego.
• Wszystkie zwierzęta są równe.

Rewolucja na farmie pana Jonesa zaczyna się hasłami równości, braterstwa, wzajemnego poszanowania. Treść zwierzęcych wymagań pokrywa się niemal z tym, co później głosiła Deklaracja praw człowieka i obywatela uchwalona przez ONZ w 1948 roku. Deklaracja ta głosiła w swych dekretach to, co każdy, intuicyjnie, odczuwa jako należne osobie ludzkiej. Głosiła prawo do życia i zakaz tortur – zwierzęta z farmy ustaliły, że żadne zwierzę nie zabije innego zwierzęcia. Mówiła o sprawiedliwości sądu i równości wobec prawa, zakazywała niewolnictwa i poddaństwa – zwierzęta Jonesa orzekły, że wszystkie są równe, mają te same przywileje i te same obowiązki. Obwieszczała prawo do uczestnictwa we władzy – zwierzęta na farmie wspólnie miały zarządzać gospodarstwem. Takie były piękne założenia powstania na folwarku.

 

Przywołaj nowe hasło animalizmu, które zastąpiło z czasem sformułowane przez zwierzęta przykazania, i wyjaśnij jego sens.

WSZYSTKIE ZWIERZĘTA SĄ RÓWNE, ALE NIEKTÓRE ZWIERZĘTA SĄ RÓWNIEJSZE OD INNYCH.

Od początku po dokonanym przewrocie dochodziło do zgrzytów. W czasie przemówienia Majora, jeszcze przed Rewolucją, psy próbowały zagryźć zasłuchane szczury. Tuż po wygnaniu Jonesa okazało się, że jabłka i mleko będą przeznaczone dla świń. I od razu też na czoło wysunęły się trzy wieprze: Napoleon, Chyży i Krzykała, które dążyły do podporządkowania sobie reszty. Zawłaszczając sobie coraz większą część przywilejów, zmieniły szczytne zasady, by w efekcie przywrócić dawny przedrewolucyjny porządek respektujący jedynie interesy rządzących.

 

Konkretni bohaterowie uosabiają w powieści określone typy postaw charakterystyczne dla społeczeństwa totalitarnego państwa, funkcję tę spełniają również poszczególne gatunki zwierząt zamieszkujących folwark. Przywołaj je i krótko skomentuj.

Świnie – symbolizują w utworze elitę rządzącą. Ze swej natury są leniwe, łakome, lubią dostatek, mają skłonności przywódcze.

Psy – stanowią aparat policyjny państwa. Wierne i bezgranicznie oddane wodzowi umacniają jego pozycję, pomagają mu utrzymać dyscyplinę i wprowadzić terror. Nie sprawia im to większych trudności, gdyż z natury są agresywne, a jednocześnie posłuszne.

Kury – urodzone opozycjonistki, próbują się buntować, ale w rzeczywistości robią tylko dużo wrzasku, z którego niewiele wynika.

Gęsi – są najbardziej tchórzliwe, bojaźliwe, a tym samym posłuszne.

Owce – symbolizują głupotę, bezmyślność, bezbronność.

Kot – największy indywidualista, z zasady chodzący własnymi drogami. Uosabia inteligencję, która pozwala mu wnikliwie analizować sytuację i zająć zawsze optymalną postawę. Kot nie śpiewa pochwalnych hymnów na cześć władcy, ale także się mu nie sprzeciwia. W trakcie rewolucji nie pretenduje do roli przywódcy, lecz nie jest również na szarym końcu. Bywa przeważnie gdzieś pośrodku i ta pozycja nie zapewnia mu specjalnych przywilejów, ale też nie wiąże się z represjami. Pozwala natomiast kroczyć własnymi ścieżkami.

Koń – stanowi alegorię siły fizycznej, pracowitości, lecz także głupoty i karności.

 

Zacytuj z książki Orwella przykłady nowomowy i wyjaśnij na ich przykładzie istotę tego zjawiska.

  • Napoleon ma zawsze rację.
  • Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze.
  • Pod przewodnictwem naszego Wodza, Towarzysza Napoleona, zniosłam pięć jaj w ciągu sześciu dni.
  • Dzięki kierownictwu naszego Wodza, Towarzysza Napoleona, jaki świetny smak ma ta woda.

Nowomowa to język podporządkowany totalitarnej tyranii i jej potrzebom. Odznacza się dowolnością znaczeń – jeżeli w Folwarku… mianuje się Napoleona ojczulkiem wszystkich zwierząt, to wcale nie znaczy, że on nim jest. Nowomowa operuje bardziej elementami wartościującymi niż znaczeniowymi – wygłasza się w niej liczne pochwały na cześć państwa totalitarnego, doskonałości wodza, godności pracy, a bezwzględnie potępia się wszystko, co się sprzeciwia bądź jest odmienne od przyjętego systemu (w Folwarku… tym odmieńcem staje się wróg – człowiek i jego agent – Chyży). Występuje szereg elementów magicznych, słów, które nie opisują rzeczywistości, lecz ją stwarzają – przykładem mogą się tu stać wypowiedzi Krzykały opowiadającego o dobrobycie na farmie, podczas gdy w rzeczywistości panuje tam głód. Nowomowa operuje schematami i rytualnymi formami, stereotypami i sloganami. Jest językiem wykorzystywanym w propagandzie, zmierza do narzucenia odbiorcy pewnego zespołu poglądów i wartości, wykluczając z jego strony sprzeciw.

 

Odwołując się do powieści, skomentuj słowa Orwella „Rozważałem zdemaskowanie mitu so­wiec­kie­go w opowiastce, którą mógłby zrozumieć niemal każdy”.

Realizacja tematu wymaga dobrej wiedzy na temat przebiegu rewolucji październikowej w Rosji – tylko wtedy będziesz mógł odnaleźć analogie pomiędzy wydarzeniami, jakie przedstawia Orwell w swojej książce, a rzeczywistą historią sowieckiego przewrotu. Wskaż je.

  • Po pierwszym akcie powstania, który miał miejsce w czerwcu, nastąpił akt drugi. Pan Jones spró­bo­wał odbić folwark. Ten moment miał swoje znaczące umiejscowienie w czasie. Był to październik – kiedy skończyły się żniwa i zboże zostało sprzątnięte. Ta data odsyła nas do wydarzeń w Rosji roku 1917, kiedy to podczas rewolucji lutowej, a potem październikowej, próbowano zrzucić władzę feu­dalną, a w rezultacie narzucono sobie okrutne rządy totalitarne. W wyniku wydarzeń paź­dzier­ni­ko­wych w Rosji powstało pierwsze państwo socjalistyczne łamiące „burżuazyjny imperializm”. W wyniku buntu zwierzęcego powstał pierwszy folwark zwierzęcy przeciwstawiający się im­pe­ria­li­zmo­wi ludzkiemu.
  • Szczytne były hasła rewolucji rosyjskiej, tak samo szczytne były hasła powstania zwierzęcego. Konstytucja ZSRR uchwalona w 1936 roku stała się jedną z najbardziej demokratycznych konstytucji na świecie, podobnie jak niezwykle demokratyczne wydawały się przykazania zwierzęce. W rezultacie ani jedna, ani druga, parodiująca pierwszą, uchwała nigdy nie była przestrzegana. To przekraczanie ustalonego na farmie prawa rozwijało się w czasie, doprowadzając do niepodzielnych rządów okrut­ne­go dyktatora – Napoleona. Rewolucja zaczęła pożerać własne dzieci.
  • Pierwszym znaczącym aktem nowego terroru stało się wypędzenie Chyżego przez wyhodowane w tajemnicy psy Napoleona. W ten sam sposób Stalin robił czystki wśród swoich współpracowników – np. w 1927 roku Lew Trocki został usunięty z partii, w 1929 uciekł z Rosji, a w 1940 roku został zamordowany w Meksyku.
  • Zwierzęta bardzo szybko zmuszone zostały do niewolniczej pracy trwającej przez siedem dni w tygodniu – praca odbywała się pod nadzorem wieprza Krzykały. Na farmie stopniowo zmniejszano racje żywnościowe, aż wreszcie zapanował głód. Natomiast kolumny cyfr i obliczeń przedstawianych im przez Krzykałę oznajmiały niezbicie, mamiąc zwierzęce mózgi, że dzieje się coraz lepiej i lepiej. Tak ongiś w reżimie stalinowskim wykorzystywano więźniów łagrowych do niewolniczej pracy przy realizacji wielkich inwestycji (m.in. Kanału Białomorskiego), a wielki głód na Ukrainie w latach 1931–1933 uśmiercił wedle różnych szacunków od 4 do 10 milionów ludności.
  • Zwierzęcym Kanałem Białomorskim stał się wymarzony wiatrak, który miał nie tylko usprawnić działalność gospodarstwa, ale przynieść energię elektryczną, a wraz z nią światło i ciepło. Tak obie­cy­wał im Chyży, gdy kreślił racicą plany czarodziejskiej machiny. Chyży został wypędzony z go­spo­dar­stwa, a wzniesiona ogromnym nakładem sił budowla nie zrealizowała marzeń o elektryfikacji. Przy­po­mnij­my, że hasła rozwoju elektryfikacji jako podstawy we wzroście gospodarczym kraju były głoszone w Rosji Radzieckiej przez Lenina.
  • Punktem kulminacyjnym w totalitarnym państwie zwierzęcym stały się pokazowe procesy, które godziły w przykazanie „Żadne zwierzę nie zamorduje innego zwierzęcia”. W świecie zwierzęcym zaczęło dziać się źle. Ktoś zakradł się w nocy i zburzył budowany z mozołem i poświęceniem wiatrak. Na dodatek nadeszła sroga zima, a wraz z nią ciężki głód. Winny wszystkiemu był oczywiście Chyży. Ale czy tylko on? Otóż nie, z całą pewnością miał on na farmie swoich tajnych agentów. Napoleon zwołał wszystkie zwierzęta na podwórze. Miały dziać się rzeczy straszne. Cztery świnie, które kiedyś sprzeciwiły się wodzowi, trzęsąc się ze strachu, przyznały, że współpracowały z Chyżym przy zburzeniu wiatraka. Na miejscu zostały rozszarpane przez psy. Podobne zeznania uczyniły kury, gęś, owce – wszystkie te zwierzęta miały ongiś drobne zatargi z Napoleonem. Teraz zaś, przyznając się pod presją do winy, kolejno były mordowane na oczach przerażonego zgromadzenia zwierzęcego. Ten pokazowy proces miał porazić strachem i nauczyć moresu. Podobne organizował w ZSRR Stalin, zabijając swoich współpracowników i konkurentów. W wyniku pokazowych procesów z lat 1936–1938 zginęli najbliżsi współpracownicy Lenina: Grigorij Zinowiew i Lew Kamieniew.
  • Na folwarku zwierzęcym od chwili procesów szerzy się bezwzględna dyktatura z wodzem Na­po­le­onem na czele. Na farmie panuje kult wodza, jak kiedyś w ZSRR obowiązywał kult Stalina. Napoleona nie można już było nazywać po imieniu lub zwracać się do niego „towarzyszu”. Trzeba było go nazywać „Nasz Wódz”, a także „Groza Ludzkości”, „Ojciec Wszystkich Zwierząt”. Na jego cześć została skomponowana pieśń przypominająca, jakże bogatą w czasach nocy stalinowskiej, literaturę na cześć wodza.
    Podkreśl jednak wyraźnie, że historia zwierzęcego folwarku odczytywana jedynie jako parodia re­wo­lu­cji październikowej jest dużym zawężeniem, a może nawet uproszczeniem. Opowieść Orwella ma charakter ponadczasowy, jest alegorią państwa totalitarnego. Demaskując sowiecki mit, w gruncie rzeczy pisarz nakreślił historię dosyć schematyczną, właśnie taką, którą – jak sam autor stwierdził – mógłby zrozumieć niemal każdy, historię obrazującą elementarne prawa każdego przewrotu spo­łecz­ne­go.

 

Do jakich refleksji skłania Cię lektura Folwarku zwierzęcego?

Temat na esej. Możesz pozwolić sobie na większą swobodę formalną. Realizacja tematu będzie wy­ma­ga­ła od Ciebie pogłębionej refleksyjności, erudycji i zręcznego stylu. Zastanów się, jakie przemyślenia nasuwają się po lekturze tej książki, np.:

  • Po prześledzeniu kolejnych etapów narodzin nowego państwa nasuwa się oczywisty wniosek, że wszelkie rewolucje prowadzą jedynie do zmiany ekipy rządzącej, a dobro obywateli nie ma tu nic do rzeczy. Wizja świetlanej rzeczywistości była jedynie utopią, którą faktycznie zastąpiła czarna utopia.
  • Odwołaj się do funkcjonujących w literaturze obrazów utopii, np. Kandyda Woltera, Utopii Morusa, Miasta Słońca Campanelli, Podróży Guliwera Swifta czy Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Krasickiego. Wszyscy wymienieni pisarze budowali w swoich utworach model państwa idealnego. Każdy z nich stworzył swoją własną wersję utopii.
  • Zwróć uwagę: folwarczne eldorado Orwella w niczym nie przypomina utopijnej krainy z powiastki filozoficznej Woltera! Tu otwiera się przestrzeń dla refleksji o istocie państwa i ludzkiej natury – Orwellowski wariant czarnej utopii stanowi wyraźną przeciwwagę dla obecnych w literaturze krysz­ta­ło­wych wizji. Co to znaczy? Folwark zwierzęcy wydaje się być zamierzoną drwiną z wiary pisarzy i filozofów, że takie społeczeństwo można w rzeczywistości stworzyć, jeśli nie w formie doskonałej, to przynajmniej zbliżonej do doskonałości. Orwell próbuje przekonać, że każda utopia zmierza nie­uchron­nie do punktu załamania, bo zawsze, prędzej czy później, znajdą się „równiejsi”. Dążenie do zawłaszczania przywilejów, tworzenia różnic społecznych jest częścią ludzkiej natury, a nie cechą struktury społecznej narzuconej z góry. Tkwi w człowieku, a nie poza nim. Przekonanie, że może istnieć idealne społeczeństwo oparte na zasadach równości, jest zatem naiwną mrzonką! Nie da się zmienić skłonności człowieka do hierarchizacji, tworzenia barier społecznych, korzystania z do­bro­dziejstw przywilejów. To dobitnie obrazuje książka Orwella. Ludzie ze swej natury nie lubią być sobie równi, dlatego nie zbudują idealnej struktury społecznej.

Zakończ swoje rozważania jakąś celną puentą.

Jakie tematy porusza Folwark zwierzęcy?

• Totalitaryzm
• Rewolucja
• Aluzje historyczne
• Nowomowa
• Alegoria
• Parabola

Parabola

W jaki sposób powieść-parabola mówi o świecie. Odwołaj się do przykładów literackich.

Podpowiadamy

  • Na wstępie możesz zauważyć, że parabolizacja jest charakterystyczną tendencją literatury współczesnej. Przywołaj definicję paraboli. Powieść-parabola (przypowieść) ukazuje pewne prawdy i problemy wielkiej wagi, posługując się prostą fabułą, która jest jedynie pretekstem i przykładem. Utwór paraboliczny to utwór podwójny – jego zewnętrzna, pierwszoplanowa treść nie jest najważniejsza, istotą są znaczenia ukryte. Cel gatunku zwanego parabolą to pouczenie, które odbiorca powinien pojąć i zapamiętać.
  • Odwołaj się do jej biblijnego rodowodu, by zaznaczyć ciągłość gatunku w kulturze.
  • Porównaj ze sobą trzy – cztery powieści, podkreślając ich paraboliczną wymowę. Co myślisz o zestawieniu Folwarku zwierzęcego, Dżumy Camusa i Procesu Kafki?

Proces
Prześledź absurdalną historię zmagań głównego bohatera z niewidzialnym sądem. Zauważ, tylko w wymiarze metaforycznym ta opowieść nabiera sensu – to przypowieść o ludzkim losie, zawierająca pewne elementarne prawdy: oto rodzimy się z góry podporządkowani określonym prawom. Scenariusz jest zaplanowany i nie mamy na to żadnego wpływu. Co więcej, nikt nie wyjaśnia, dlaczego przychodzimy na świat i dlaczego umieramy. Bóg rozporządza naszym losem, skazując nas na życie, które jest wielką niewiadomą, i śmierć, która też niczego nie tłumaczy. W tej interpretacji tytułowy proces to nasze życie, niewidzialny sąd to boska władza, a wyrok oznacza po prostu śmierć, której nikt z nas nie uniknie. Takie metaforyczne sensy niesie z sobą dziwna historia Józefa K. Zwróć uwagę na brak konkretyzacji przestrzeni, nieokreślony czas dziejących się wydarzeń, niewielki stopień indywidualizacji bohatera – to wszystko sprzyja formułowaniu uniwersalnych znaczeń!

Dżuma
Powieść Camusa ilustruje uniwersalną sytuację: człowieka wobec zagrożenia. Tytułowa epidemia jest więc tylko znakiem umownym. Może oznaczać kataklizm, faszyzm, zło, absurd istnienia. Rozważ te interpretacje. Zaprezentuj Dżumę jako powieść o sytuacji człowieka skazanego na życie w świecie porażonym złem i absurdem. Zauważ: rzeczywistość Camusa jest wydziedziczona ze sfery sacrum, odarta z wiary w Boga. Taki stan rzeczy implikuje pytanie o postawę człowieka wobec świata we władzy absurdu. Jak być w rzeczywistości, w której istnieją tylko rozpacz, samotność, świadomość obcości natury? – to pytanie ponadczasowe, które stawia pisarz. Zwróć uwagę na uniwersalne prawdy, jakie autor Dżumy przekazuje o naturze świata i ludziach w skrajnej sytuacji.

Folwark zwierzęcy
Paraboliczność utworu wydaje się najistotniejszym chwytem kompozycyjnym. Przecież jasne jest, że to nie opowieść o zwierzątkach. Te zwierzęta to my – ludzie, to, co przydarzyło się czworonożnym mieszkańcom folwarku Jonesa, stanowi wierne odzwierciedlenie poczynań dwunogów rozumnych – mieszkańców różnych krajów. Folwarki Orwella to państwa sąsiadujące ze sobą na politycznej mapie ziemi; państwa, wśród których jedno dokonało rewolucyjnego przewrotu. Prawda o czynach wodzów – świń i wydarzeniach na zbuntowanym folwarku jest prawdą o ludziach – potwierdziła to historia Rosji Radzieckiej i dzieje innych państw o systemie totalitarnym. Wymowa paraboliczna utworu jest tym bardziej wyraźna, że Orwell zapożycza sobie literacki chwyt z gatunku starego jak świat – czyli bajek. Bajki miały wymowę paraboliczną, a bohaterowie tego gatunku – lisy, kruki, owce, szczury (pamiętamy je choćby z dzieł Krasickiego), reprezentowały świat ludzi. Orwell konstruuje rozbudowaną, prozatorską, satyryczną i paraboliczną bajkę. Personifikuje zwierzęta i daje im ludzkie dusze, dar mówienia, a nawet pisania. Tym samym stwarza krainę fantastyczną, ma możliwość organizowania scen komicznych. Klucz i potęga paraboli i bajki tkwią jednak w tym, że gdy śmiejemy się z czworonożnych bohaterów Orwella lub pogardzamy nimi – śmiejemy się z siebie i pogardzamy własnym rodem człowieczym…

Sformułuj wnioski

Nie sposób nie zauważyć na przykładzie tych trzech utworów, że parabola jako gatunek jest w stanie powiedzieć wiele o świecie i człowieku. Zastanów się, który z zaprezentowanych tekstów jest najmniej schematyczny? Co lepiej oddaje prawdę o rzeczywistości: parabola czy dokument? Takie pytania może zadać Ci komisja.

 

Totalitaryzm

Przedstaw obrazy systemów totalitarnych w wybranych tekstach literackich XX wieku.

Podpowiadamy

Na wstępie wyjaśnij definicję totalitaryzmu, krótko wskaż przyczyny pojawienia się tego ustroju w Europie.

Porównaj ze sobą kilka utworów: możesz pokazać obrazy konkretnych systemów totalitarnych, jak faszyzm i komunizm. Niezastąpione w tym względzie utwory to opowiadania Tadeusza Borowskiego z tomu Pożegnanie z Marią, ukazujące fenomen funkcjonowania totalitaryzmu poprzez obraz obozów koncentracyjnych, a także Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna, które dają poruszający obraz sowieckich łagrów będących integralnym elementem systemu komunistycznego. Opis mechanizmów zniewolenia znajdziesz również w zbiorze esejów Czesława Miłosza pt. Zniewolony umysł czy Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego.

Sięgnij również po abstrakcyjne obrazy systemów totalitarnych. Znajdziesz je choćby w Szewcach i Nienasyceniu Witkacego czy właśnie Folwarku zwierzęcym Orwella. Zwróć uwagę: przedstawione w powieści Orwella sekwencje fabularne obrazują mechanizmy, które prowadzą do powstania i umocnienia państwa totalitarnego. Zaznaczają szczegółowo kolejne etapy tego procesu. Schemat okazuje się bardzo prosty:

  • Najpierw w warunkach tyranii (rządy Jonesa) rodzi się piękna i szlachetna idea zawierająca futurystyczną wizję wolności, równości i sprawiedliwości, a przede wszystkim dobrobytu. Rozpowszechniana na konspiracyjnych spotkaniach i wiecach popycha skrzywdzonych i poniżonych do rewolucji, która dokona demontażu starych struktur i wprowadzi nowy demokratyczny porządek, zagwarantowany ustanowieniem nowej konstytucji.
  • Kolejnym etapem staje się charakterystyczne zjawisko wyodrębniania się tak zwanej arystokracji robotniczej, która szybko zapomina o demokracji i zajmuje miejsce dawnej znienawidzonej władzy skupiającej w swoich rękach większość przywilejów.
  • Następnie wśród elity rządzącej dochodzi do podziałów na pomniejsze kluby i stronnictwa. Rozpoczyna się okres walki o władzę i dominację. W ich wyniku rewolucja pożera własne dzieci (przypadek Chyżego).
  • Władzę obejmuje silny przywódca i wprowadza system rządów absolutnych, wymagając od społeczeństwa absolutnego posłuszeństwa. Następuje zatem przełomowy etap procesu – zdrada rewolucji i jej idealistycznych założeń. Despotyczny wódz wprowadza reżim jeszcze bardziej okrutny niż ten, jaki panował za czasów Jonesa. Zmienia sens rewolucyjnych haseł. Buduje silny aparat policyjny i propagandowy. Dokonuje perfidnych manipulacji, wykorzystując do tego celowo wyszkolonych agitatorów.
  • Konsekwencją tyrańskich, skorumpowanych rządów staje się pogorszenie sytuacji materialnej pozostałych obywateli, ograniczenie ich swobód i wolności słowa. Wszystkie przejawy protestów są natychmiast krwawo tłumione (przykład zbuntowanych wieprzków rozszarpanych przez psy).
    lElita rządząca staje się coraz bardziej bezkarna, upodabnia się do swoich poprzedników, których wcześniej obaliła (świnie noszą ubrania, palą cygara, piją alkohol itp.). Zatem z przewrotu rewolucyjnego wyłania się jeszcze gorszy totalitarny porządek, który nie respektuje praw człowieka.
    Możesz wykorzystać Folwark zwierzęcy jako modelowy przykład, punkt odniesienia dla innych utworów. Analizując je, szukaj podobnych zjawisk jak te, które przedstawił Orwell. Sformułuj wnioski.

Zobacz:

Folwark zwierzęcy do prac pisemnych

Folwark zwierzęcy – George Orwell

Folwark zwierzęcy – pytania i odpowiedzi

Folwark zwierzęcy Orwella na lekcji

 

Folwark zwierzęcy George’a Orwella

Folwark zwierzęcy. Rzeczywistość w państwie totalitarnym

Na czym polega paraboliczność Folwarku zwierzęcego George’a Orwella?