Jak zinterpretujesz wymowę Procesu Franza Kafki?
Akcja powieści Franza Kafki przypomina koszmar senny. Rzecz dzieje się w abstrakcyjnym mieście i bez konkretyzacji czasowej. Bohater – Józef K. – budzi się i od obcych urzędników, którzy naszli jego mieszkanie, otrzymuje informację, iż został postawiony w stan oskarżenia. Zaczyna się proces, bez przyczyn i bez dowodów, proces jak fatum – Józef K. nie wie nawet, o co jest oskarżony. Przechodzi fazy buntu i uległości. Wędruje po labiryntach strychów i budynków przedmieścia, w których mieszczą się sale sądowe. Jego życie zmienia się w koszmar – Józef K. żyje ze świadomością procesu, procesowi podporządkowane są jego praca, życie intymne, mieszkanie. Sprawa znajduje też fatalne zakończenie: nieznani kaci wykonują na Józefie K. wyrok – karę śmierci, wbijając mu nóż w serce. Dzieje się to w najmniej spodziewanym momencie.
Interpretacja powieści jest tym trudniejsza, że autor nie wtrąca żadnych komentarzy odautorskich ani wyjaśnień. Fabuła jest wielką zagadką. Jak rozumieć anonimowe miasto, bohatera, tajemniczy sąd, proces i wyrok? Spróbujmy rozszyfrować te znaczenia dwojako:
- Losy Józefa K. możemy uznać za los człowieka postawionego wobec władzy: urzędów i instytucji, które o nim decydują. Z urzędnikami nie należy zadzierać, nie można zdradzić swojej niewiedzy lub wrogości. Typ urzędnika i typ petenta zarysowane są w utworze świetnie, poczucie wyobcowania i zagubienie w realnym świecie miasta także. Człowiek przegrywa w walce z takim molochem.
- Możemy przypisać powieści także sens metafizyczny. Oto rodzimy się, skazani na życie i na śmierć bez żadnych wyjaśnień. Podporządkowani jesteśmy odgórnie ustalonym prawom. Wyrok – śmierć – spada na nas bez zapowiedzi, nie wiadomo jak, kiedy i dlaczego. W takiej interpretacji sąd – władza, której człowiek podlega – to Bóg, proces – to trud życia, wyrok to natomiast śmierć człowieka. W tym ujęciu dzieje Józefa K. są parabolą ludzkiego losu, a powieść traktuje o niewiadomej ludzkiego istnienia, o samotności człowieka wobec realnego świata i wobec Boga. Najwyraźniej wyczuwamy tu wpływ filozofii egzystencjalizmu.
Problem winy niezawinionej. Omów na podstawie Procesu Kafki.
Wina niezawiniona? Tak. Bohater Procesu Franza Kafki nie popełnił żadnej winy, a mimo to został aresztowany, i to w dniu swoich trzydziestych urodzin. Dowiadujemy się o tym już na początku powieści. Aresztowali go dwaj funkcjonariusze, którzy zachowują się bardzo dziwnie: zjadają śniadanie Józefowi, chcą mu zabrać ubranie. Nic dziwnego, że mężczyzna pomyślał, że to pewnie jakiś żart, który mu sprawili koledzy. Ale nie – sprawa jest poważna i Józefowi K. wcale nie jest do śmiechu. Wkrótce czeka go proces, na którym będzie się musiał obronić. Najgorsze jednak, że nie wie, o co jest oskarżony. Nie dowie się tego nawet w chwili wykonywania wyroku śmierci.
Dość dziwne jednak, że aresztowany może żyć normalnie – chodzi do pracy, na spacery, do baru piwnego, spotyka się z kochanką. Ale cały czas rozmyśla o tym, co się stało, łudząc się, że może to jakaś pomyłka i że jeszcze wszystko się zmieni. O jego aresztowaniu dowiaduje się coraz więcej osób – dozorca, gospodyni, lokatorka, potem jego rodzina, i, niestety, wszyscy wierzą w jego winę. Kiedy Józef K. zostaje wezwany na przesłuchanie, postanawia się przeciwstawić, wyjaśnić wszystko, bo „to pierwsze przesłuchanie powinno być ostatnim”. Nic z tego. Nadal chce walczyć, dlatego zgadza się na pomoc adwokata – znajomego swojego wuja. Proces utyka w martwym punkcie i Józef K. dochodzi do wniosku, że jednak sam powinien się bronić. Rezygnuje z obrony adwokata. Mało tego – faktycznie zaczyna czuć się winny. Akceptuje swoją pozycję winowajcy, a nawet nie protestuje, kiedy dwaj mężczyźni przychodzą wykonać wyrok.
Omów kompozycję powieści Franza Kafki pt. Proces.
Proces Kafki to powieść-parabola (przypowieść). Jest to taki typ powieści, w której wydarzenia i postacie odgrywają rolę drugorzędną – są przykładami uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. I tak, aby znaleźć właściwą interpretację, należy przejść od bezpośredniego znaczenia dziejów Józefa K. do sensu jego losów jako reprezentanta ludzkości. Zestawmy cechy powieści:
- Akcja – rozgrywa się w umownej scenerii poza czasem i historią, czyli w uniwersalnej czasoprzestrzeni.
- Narracja – obiektywna, bez komentarzy i wskazówek. Autor wytwarza męczącą atmosferę, nastrój snu i alogiczności, lecz nie wtrąca się w sferę interpretacji.
- Bohater – to typowy everyman (człowiek-każdy). Można pod tę postać podstawić każdego człowieka każdej epoki. Wystarczy popatrzeć na „nazwę” bohatera – Józef K. – typowe imię i zredukowane nazwisko.
- Fabuła – ma kształt majaków sennych, nie jest tu najważniejsza, służy jako pretekst, wymaga podstawiania i znajdowania głębszych znaczeń.
Z jakimi kreacjami everymana kojarzy Ci się Proces?
- Ze średniowiecznymi moralitetami, w których o duszę bohatera – everymana – walczyły upostaciowane siły dobra i zła.
- Z Przedwiośniem Stefana Żeromskiego – Cezary Baryka może być takim każdym szukającym miejsca w życiu i odrodzonej Polsce.
- Z Kartoteką Tadeusza Różewicza, gdzie bohater bez imienia, wieku, osobowości uosabia wewnętrzną pustkę pokolenia wojennego.
Problem winy w Procesie Kafki
Proces nie jest kryminałem, w którym przestępca udaje niewiniątko. Czytelnicy wiedzą, że Józef K. nie popełnił żadnego przestępstwa. Ale można spekulować, czym zawinił Józef K. – współczesny przeciętniak, który mógłby być każdym z nas:
- Jego winą był wybór samotnego życia – człowiek nie powinien być sam, powinien szukać przyjaciela, ukochanego partnera, a Józef K. tak naprawdę się o to nie stara. Jego znajomości z kobietami są krótkotrwałe.
- Winy Józefa K. nie było, ale państwo, w którym żył, rządziło się absurdalnymi prawami – każdy mógł stać się winny w systemie totalitarnym, np. w państwie faszystowskim czy stalinowskim.
- Każdy człowiek naznaczony jest piętnem winy już w momencie urodzenia – wszak pierwsi rodzice, Adam i Ewa, zgrzeszyli w raju. Od tej chwili zostaliśmy obarczeni grzechem pierworodnym, z którego nie może nas wytłumaczyć ani adwokat, ani my sami.
Proces stanowi znakomitą literaturę do tematów, takich jak:
• śmierć
• egzystencjalny lęk
• świat jako labirynt
• wina i kara
• samotność
• everyman
• przemiany powieści
Śmierć
Różne ujęcia tematu śmierci na przestrzeni wieków. Omów na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Ujęcie Kafki przedstaw jako pokrewne wobec stanowiska egzystencjalistów. Śmierć jest nieuchronna, stanowi zagadkę, budzi niepokój i człowiek pozostaje wobec niej samotny. Nie ma w tym ujęciu mowy o życiu pozagrobowym. Śmierć jest w gruncie rzeczy bezsensowna i niechciana. Z ujęciem tym możesz zestawić podobne w wymowie ujęcie w Dżumie Camusa. Możesz również pokazać eksponujący egzystencjalny lęk obraz Muncha Krzyk. Dlaczego postać z obrazu krzyczy? Być może przeżywa egzystencjalny lęk związany m.in. właśnie ze śmiercią.
Możesz zestawić ją ze śmiercią samobójców, śmiercią z wyboru (ale również samotną, np. w Małej apokalipsie) i śmiercią upragnioną (wiersze młodopolskich dekadentów).
Dla porównania wybierz kilka kontrastujących z przedstawionymi ujęciami interpretacji śmierci: śmierć męczeńską, bohaterską, przedstawioną patetycznie (Roland z Pieśni o Rolandzie), a także obrazy zestawione z życiem pozagrobowym (mit o Syzyfie, Boska komedia).
Strach, lęk egzystencjalny
Różne źródła i przejawy egzystencjalnego lęku. Omów na przykładzie wybranych bohaterów literackich.
Podpowiadamy
Józef K. ma konkretne powody do strachu. Został fałszywie i bez powodu oskarżony. Jednak jego strach można potraktować jako metaforę strachu człowieka przed śmiercią. Cała historia Józefa K. to przecież powieść-parabola.
Inne źródła egzystencjalnego lęku to np. spowodowany chorobą strach przed śmiercią – omów na przykładzie twórczości Haliny Poświatowskiej czy jej Opowieści dla przyjaciela. Niekiedy niepokój egzystencjalny to także lęk przed… życiem – możesz omówić na przykładzie dziennika z ostatnich dni Stachury – Pogodzić się ze światem.
Świat jako labirynt
Różne wizje i koncepcje świata: mała cząstka kosmosu, teatr, labirynt, sen. Ukaż na wybranych przykładach literackich.
Podpowiadamy
Świat jako teatr we fraszc e Kochanowskiego O żywocie ludzkim, także w Jak wam się podoba („Świat jest teatrem, aktorami ludzie”), scena z Lalki z Rzeckim i marionetkami. Świat jako labirynt w Procesie (obraz budynku labiryntu, przez który przedziera się Józef K.), możesz także odwołać się do Sklepów cynamonowych Schulza, w którym pokoje rodzinnego domu i uliczki znajomego miasteczka zamieniają się w labirynt (nie zapominajmy, że Schulz był tłumaczem Kafki!).
Wreszcie świat jako cząstka kosmosu w Przypowieści o maku Czesława Miłosza. Świat jako sen w utworze Życie snem Calderona de la Barca.
Wina i kara
Omów problem winy i kary na przykładzie wybranych utworów literackich.
Podpowiadamy
Wina (grzech pychy) i kara przyjęta z niechęcią – historie biblijne Adama i Ewy i budowniczych wieży Babel. Kara przyjęta z pokorą, sprawiedliwa – bohater Zbrodni i kary, sam przyznaje się do winy, godzi się z wyrokiem, na zesłaniu przeżywa odrodzenie moralne.
Wina niezawiniona – w Procesie Franza Kafki. Symbol sytuacji egzystencjalnej każdego człowieka. Człowiek ponosi karę – śmierć za winę niezawinioną – życie.
Można jeszcze rozważyć problem wyimaginowanej winy i niesprawiedliwej kary w społeczeństwach totalitarnych (Inny świat). Zwróć uwagę na klasyfikację win i kar. Możesz też je podzielić inaczej. Na przykład:
- wina: zabójstwo (np. Zbrodnia i kara – kara: katorga),
- wina: kradzież (np. w Przed sądem Konopnickiej – i rezygnacja |z kary ze względu na przyczynę winy – brak wykształcenia i biedę oskarżonego, ale już w przypadku podobnej winy dziecka z Janka Muzykanta – okrutna kara),
- wina: izolacja od ludzi (kara: samotna śmierć – Proces).
Można się też pokusić o analizę postaci, które popełniły realną lub wyimaginowaną winę: dobry i zły łotr z Biblii (jeden żałuje za grzechy, drugi nie), bohater Zbrodni i kary żałuje zbrodni i przyjmuje winę z pokorą, Antygona nie uważa czynu uznanego za jej winę za zbrodnię, przeciwnie ocenia ten czyn jako swój święty obowiązek, karę odbywa w poczuciu krzywdy, wreszcie – Chrystus: cierpi niewinnie, ale z pokorą, bo wie, że dzięki temu odkupi ludzkość.
Samotność
Samotność człowieka w otaczającym go świecie. Omów temat na podstawie wybranych utworów z różnych epok.
Podpowiadamy
Pokaż różne źródła samotności. Na przykład:
- samotność poetów – geniuszy,
- nadwrażliwców, uważających, że są powołani do wielkości i przewodzenia tłumom (Gustaw-Konrad z Dziadów) lub izolacji od nich (wiersze symbolistów francuskich i poetów młodopolskich).
Samotność może wynikać też z odrzucenia, nieszczęśliwej miłości (Werter). Może wreszcie być uznawana za istotę kondycji ludzkiej, to przede wszystkim samotność wobec śmierci – ukazana np. w Procesie. Samotność wynikająca z grzechu, konieczności izolowania się od społeczeństwa, z powodu konieczności ukrywania się przed karą (Tristan i Izolda ukrywający się w lesie przed królem).
Everyman
Różne kreacje everymana. Przedstaw na przykładzie kilku bohaterów literackich.
Podpowiadamy
Typem everymana jest bohater Kartoteki. Nie ma konkretnego imienia, nazwiska, a nawet trudno ustalić jego życiorys. Wydaje się on zlepkiem fragmentów różnych biografii.
Podobnie Józef K. z Procesu jest bohaterem dość nijakim, przeciętnym, nie nosi konkretnego nazwiska.
Typ bohatera wywodzi się ze średniowiecznych utworów, których bohater: everyman – człowiek-każdy zmagał się ze złem, a o jego duszę walczyły różne siły.
Przemiany powieści
Różne koncepcje powieści. Omów na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Proces jest typem powieści-paraboli. Podobnie jak Zamek. W tego typu książkach czas i przestrzeń mają charakter szczątkowy, nie jest postacią zindywidualizowaną. Fabuła i bohater są ważni nie ze względu na szczegóły, indywidualne rysy, lecz obrazują ogólne prawidła rządzące losem człowieka.
Jako przykład innego typu powieści możesz np. omówić którąś z książek Dostojewskiego jako typ powieści polifonicznej (wielogłosowej). Zagadnienie to jest jednak bardzo trudne, szerzej zajmował się nim rosyjski badacz Michał Bachtin. Jednak, uprzedzamy, opisanie powieści polifonicznej to zagadnienie dla najambitniejszych.
Jeśli chcesz poczuć się pewniej, wybierz powieść młodopolską i omów ją na przykładzie Ludzi bezdomnych Żeromskiego lub Chłopów Reymonta. Cechy powieści młodopolskiej znajdziesz we wszystkich podręcznikach języka polskiego omawiających epokę modernizmu. Dla kontrastu możesz jeszcze wybrać arcydzieło powieści pozytywistycznej, tendencyjnej – Nad Niemnem Orzeszkowej lub arcydzieło powieści realistycznej – Lalkę Prusa (tu jednak sprawa jest bardziej skomplikowana, warto przywołać m.in. interpretację metafizyczną powieści).
Zobacz: