Proces stanowi znakomitą literaturę podmiotu do prezentacji tematów, takich jak:
• śmierć
• egzystencjalny lęk
• świat jako labirynt
• wina i kara
• samotność
• everyman
• przemiany powieści
Śmierć
Przykład sformułowania tematu:
Różne ujęcia tematu śmierci na przestrzeni wieków. Omów na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Ujęcie Kafki przedstaw jako pokrewne wobec stanowiska egzystencjalistów. Śmierć jest nieuchronna, stanowi zagadkę, budzi niepokój i człowiek pozostaje wobec niej samotny. Nie ma w tym ujęciu mowy o życiu pozagrobowym. Śmierć jest w gruncie rzeczy bezsensowna i niechciana. Z ujęciem tym możesz zestawić podobne w wymowie ujęcie w Dżumie Camusa. Możesz również pokazać eksponujący egzystencjalny lęk obraz Muncha Krzyk. Dlaczego postać z obrazu krzyczy? Być może przeżywa egzystencjalny lęk związany m.in. właśnie ze śmiercią.
Możesz zestawić ją ze śmiercią samobójców, śmiercią z wyboru (ale również samotną, np. w Małej apokalipsie) i śmiercią upragnioną (wiersze młodopolskich dekadentów).
Dla porównania wybierz kilka kontrastujących z przedstawionymi ujęciami interpretacji śmierci: śmierć męczeńską, bohaterską, przedstawioną patetycznie (Roland z Pieśni o Rolandzie), a także obrazy zestawione z życiem pozagrobowym (mit o Syzyfie, Boska komedia).
Strach, lęk egzystencjalny
Przykład sformułowania tematu:
Różne źródła i przejawy egzystencjalnego lęku. Omów na przykładzie wybranych bohaterów literackich.
Podpowiadamy
Józef K. ma konkretne powody do strachu. Został fałszywie i bez powodu oskarżony. Jednak jego strach można potraktować jako metaforę strachu człowieka przed śmiercią. Cała historia Józefa K. to przecież powieść-parabola.
Inne źródła egzystencjalnego lęku to np. spowodowany chorobą strach przed śmiercią – omów na przykładzie twórczości Haliny Poświatowskiej czy jej Opowieści dla przyjaciela. Niekiedy niepokój egzystencjalny to także lęk przed… życiem – możesz omówić na przykładzie dziennika z ostatnich dni Stachury – Pogodzić się ze światem.
Świat jako labirynt
Przykład sformułowania tematu:
Różne wizje i koncepcje świata: mała cząstka kosmosu, teatr, labirynt, sen. Ukaż na wybranych przykładach literackich.
Podpowiadamy
Świat jako teatr we fraszce Kochanowskiego O żywocie ludzkim, także w Jak wam się podoba („Świat jest teatrem, aktorami ludzie”), scena z Lalki z Rzeckim i marionetkami. Świat jako labirynt w Procesie (obraz budynku labiryntu, przez który przedziera się Józef K.), możesz także odwołać się do Sklepów cynamonowych Schulza, w którym pokoje rodzinnego domu i uliczki znajomego miasteczka zamieniają się w labirynt (nie zapominajmy, że Schulz był tłumaczem Kafki!).
Wreszcie świat jako cząstka kosmosu w Przypowieści o maku Czesława Miłosza. Świat jako sen w utworze Życie snem Calderona de la Barca.
Wina i kara
Przykład sformułowania tematu:
Omów problem winy i kary na przykładzie wybranych utworów literackich.
Podpowiadamy
Wina (grzech pychy) i kara przyjęta z niechęcią – historie biblijne Adama i Ewy i budowniczych wieży Babel. Kara przyjęta z pokorą, sprawiedliwa – bohater Zbrodni i kary, sam przyznaje się do winy, godzi się z wyrokiem, na zesłaniu przeżywa odrodzenie moralne.
Wina niezawiniona – w Procesie Franza Kafki. Symbol sytuacji egzystencjalnej każdego człowieka. Człowiek ponosi karę – śmierć za winę niezawinioną – życie.
Można jeszcze rozważyć problem wyimaginowanej winy i niesprawiedliwej kary w społeczeństwach totalitarnych (Inny świat). Zwróć uwagę na klasyfikację win i kar. Możesz też je podzielić inaczej. Na przykład:
- wina: zabójstwo (np. Zbrodnia i kara – kara: katorga),
- wina: kradzież (np. w Przed sądem Konopnickiej – i rezygnacja |z kary ze względu na przyczynę winy – brak wykształcenia i biedę oskarżonego, ale już w przypadku podobnej winy dziecka z Janka Muzykanta – okrutna kara),
- wina: izolacja od ludzi (kara: samotna śmierć – Proces).
Można się też pokusić o analizę postaci, które popełniły realną lub wyimaginowaną winę: dobry i zły łotr z Biblii (jeden żałuje za grzechy, drugi nie), bohater Zbrodni i kary żałuje zbrodni i przyjmuje winę z pokorą, Antygona nie uważa czynu uznanego za jej winę za zbrodnię, przeciwnie ocenia ten czyn jako swój święty obowiązek, karę odbywa w poczuciu krzywdy, wreszcie – Chrystus: cierpi niewinnie, ale z pokorą, bo wie, że dzięki temu odkupi ludzkość.
Samotność
Przykład sformułowania tematu:
Samotność człowieka w otaczającym go świecie. Omów temat na podstawie wybranych utworów z różnych epok.
Podpowiadamy
Pokaż różne źródła samotności. Na przykład:
- samotność poetów – geniuszy,
- nadwrażliwców, uważających, że są powołani do wielkości i przewodzenia tłumom (Gustaw-Konrad z Dziadów) lub izolacji od nich (wiersze symbolistów francuskich i poetów młodopolskich).
Samotność może wynikać też z odrzucenia, nieszczęśliwej miłości (Werter). Może wreszcie być uznawana za istotę kondycji ludzkiej, to przede wszystkim samotność wobec śmierci – ukazana np. w Procesie. Samotność wynikająca z grzechu, konieczności izolowania się od społeczeństwa, z powodu konieczności ukrywania się przed karą (Tristan i Izolda ukrywający się w lesie przed królem).
Everyman
Przykład sformułowania tematu:
Różne kreacje everymana. Przedstaw na przykładzie kilku bohaterów literackich.
Podpowiadamy
Typem everymana jest bohater Kartoteki. Nie ma konkretnego imienia, nazwiska, a nawet trudno ustalić jego życiorys. Wydaje się on zlepkiem fragmentów różnych biografii.
Podobnie Józef K. z Procesu jest bohaterem dość nijakim, przeciętnym, nie nosi konkretnego nazwiska.
Typ bohatera wywodzi się ze średniowiecznych utworów, których bohater: everyman – człowiek-każdy zmagał się ze złem, a o jego duszę walczyły różne siły.
Przemiany powieści
Przykład sformułowania tematu:
Różne koncepcje powieści. Omów na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Proces jest typem powieści-paraboli. Podobnie jak Zamek. W tego typu książkach czas i przestrzeń mają charakter szczątkowy, nie jest postacią zindywidualizowaną. Fabuła i bohater są ważni nie ze względu na szczegóły, indywidualne rysy, lecz obrazują ogólne prawidła rządzące losem człowieka.
Jako przykład innego typu powieści możesz np. omówić którąś z książek Dostojewskiego jako typ powieści polifonicznej (wielogłosowej). Zagadnienie to jest jednak bardzo trudne, szerzej zajmował się nim rosyjski badacz Michał Bachtin. Jednak, uprzedzamy, opisanie powieści polifonicznej to zagadnienie dla najambitniejszych.
Jeśli chcesz poczuć się pewniej, wybierz powieść młodopolską i omów ją na przykładzie Ludzi bezdomnych Żeromskiego lub Chłopów Reymonta. Cechy powieści młodopolskiej znajdziesz we wszystkich podręcznikach języka polskiego omawiających epokę modernizmu. Dla kontrastu możesz jeszcze wybrać arcydzieło powieści pozytywistycznej, tendencyjnej – Nad Niemnem Orzeszkowej lub arcydzieło powieści realistycznej – Lalkę Prusa (tu jednak sprawa jest bardziej skomplikowana, warto przywołać m.in. interpretację metafizyczną powieści).
Zobacz: