„A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei, jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec” (Juliusz Słowacki, Testament mój). Romantyczna wizja ofiary.

Komentarz

Ofiara i poświęcenie to bardzo ważne terminy w literaturze polskiego romantyzmu. Temat taki jak ten, rozpoczęty pięknym cytatem, ma spore szanse na pojawienie się jako jeden z tematów pracy klasowej z literatury romantyzmu. Może również zaistnieć jako ambitne zadanie domowe. Dużą rolę odgrywają w nim cytaty, które wpleciesz w swoją pracę. Jeśli nie możesz przypomnieć sobie żadnego z nich, poprzestań chociaż na skomentowaniu cytatu zawartego w temacie.

Cztery ważne pojęcia, które powinieneś przywołać przy realizacji tego tematu, to mesjanizm, prometeizm, wallenrodyzm i winkelriedyzm. Temat jest trudny i obszerny, nie pozostaje więc nic innego, jak życzyć Ci powodzenia i wytrwałości przy jego realizacji.

Ważne utwory

  • Juliusz ­Słowacki, Testament mój, Kordian, Grób Agamemnona
  • Adam Mickiewicz, Reduta Ordona, Śmierć Pułkownika, Konrad Wallenrod, Dziady
  • Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci żałobny rapsod

Zwróć uwagę na:

  • Romantyczną wizję chwalebnej śmierci i kreowanie wzorców osobowych w Reducie Ordona.
  • Galerię romantycznych męczenników za sprawę narodową w Dziadach i Kordianie.
  • Hiperbolizację bohaterów narodowych, np. Emilii Plater i Józefa Bema.

 

Jak zacząć?

Bardzo dobrym wyborem okaże się rozpoczęcie od cytatu.

Przykład

„A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei, jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec” – te słowa, pochodzące z utworu Juliusza Słowackiego, są przykładem cytatu, który zaczął żyć własnym życiem. To na pewno piękne i ważne słowa w życiu naszego narodu, tak często zmuszanego przez historię do składania ofiar, także tej największej ofiary, złożonej z własnego życia. „Kamienie na szaniec” to tytuł książki Aleksandra Kamińskiego, historii młodych powstańców Alka, Zośki i Rudego. Etyczno-religijny nakaz śmierci za wielką sprawę był więc aktualny nie tylko w romantyzmie.

W swojej pracy nie zapomnij o ważnych pojęciach, które powinny się w niej znaleźć.

Prometeizm
Ten termin wywodzi się od imienia Prometeusza, bohaterskiego tytana, dobroczyńcy ludzkości, okrutnie ukaranego przez bogów. Polskim Prometeuszem jest Konrad, bohater III cz. Dziadów, który stwierdza: (…) za milijony kocham i cierpię katusze. Prometeizm to bunt samotnej jednostki, wielkiego indywidualisty i altruisty przeciwko Bogu lub bogom i historii lub przeznaczeniu. To bunt w imię szczęścia ludzkości lub narodu, bez nadziei na nagrodę.

Mesjanizm
Ten termin w znaczeniu słownikowym to wiara w nadejście Mesjasza, oczekiwanie Go. Mesjanizm polski to inna koncepcja – Polska, niczym Chrystus, zostaje złożona w ofierze. Choć umarła, odrodzi się i zmartwychwstanie podobnie jak Chrystus. Na swoje zmartwychwstanie musi jednak Polska zasłużyć – naród musi się odrodzić, doskonalić się. Podobnie jak śmierć Chrystusa wybawiła ludzkość, tak śmierć Polski zbawi narody pozostające w niewoli. Tę koncepcję uwypuklił Adam Mickiewicz w III cz. Dziadów (Widzenie księdza Piotra) i w Księgach narodu polskiego.

Ksiądz Piotr w profetycznej wizji zobaczył ówczesne i przyszłe losy swojej ojczyzny, poznał jej przeznaczenie i rolę, którą wyznaczył jej Bóg w swoich planach. Dzieje Polski przypominały mękę Chrystusa – zupełnie jak Zbawiciel musiała dźwigać ciężki krzyż:

Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona,
Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty.
I oto na Golgocie, pod krzyżem umęczonej Polski
matka Wolność (…) zapłakana stoi. (…) żołdak Moskal z kopiją przyskoczył
I krew niewinną mego narodu wytoczył.

Cierpienie Polski nie pójdzie jednak na marne – odzyska ona wolność i wyzwoli inne narody.

Mesjanizm pojawił się w pracach Józefa Hoene-Wróńskiego, Andrzeja Towiańskiego i w dziełach Adama Mickiewicza. W myśl tej koncepcji miejsce Polski w dziejach świata było jedyne i niepowtarzalne. Znany jest fragment Ksiąg narodu polskiego…, gdzie Mickiewicz pisał:

I umęczono naród polski i złożono w grobie (…) naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi, (…) A trzeciego dnia dusza wróci do ciała, i naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli (…)

Skąd tak duża popularność tej koncepcji, która dziś może wydawać się dziwna? Zdrowy rozsądek (po upadku źle zorganizowanego powstania listopadowego) nakazałby uznać, że Polska na dłuższy czas powinna się pożegnać z nadzieją na odzyskanie niepodległości. Jednak ta myśl była nie do pomyślenia dla większości emigrantów, którzy nie umieli pogodzić z daremnością swojej ofiary. Potrzebna była im idea choćby absurdalna, ale dająca nadzieję. Mesjanizm zaspokajał ich potrzeby, nadawał sens cierpieniu i klęsce oraz pozwalał pielęgnować narodową dumę.

Winkelriedyzm

Ten termin wywodzi się od nazwiska legendarnego bohatera szwajcarskiego, Arnolda Winkelrieda, który podczas bitwy pod Sempach (1386 r.) uchwycił i skierował we własną pierś broń nacierających nieprzyjaciół. Poświęcenie Winkelrieda pozwoliło jego rodakom wygrać bitwę. Winkelriedyzm to idea historiozoficzna Juliusza Słowackiego, swego rodzaju odpowiedź na ideę mesjanizmu. Zawiera ideę poświęcenia się Polski w walce wszystkich ludów o wolność. Polska – jak Winkelried – miała poświęcić się; jej ofiara miała utorować drogę do wolności innym narodom.

Zacytuj!
Winkelrieda przywołuje Kordian w swym monologu na szczycie Mont Blanc.

Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów!

Wallenrodyzm

To termin utworzony od postawy Konrada Wallenroda, tytułowego bohatera powieści poetyckiej Adama Mickiewicza. Ta postawa polega na poświęceniu życia lub honoru w walce z wrogiem ojczyzny. Dozwolone są w niej niehonorowe postępowanie, podstęp, zdrada. To postępowania niegodne Polaka – rycerza? Na pewno, lecz treść utworu wyraźnie sugeruje, że ze znacznie silniejszym wrogiem nie da się walczyć innymi metodami. Bohater powieści, Litwin Walter Alf, w dzieciństwie porwany przez Krzyżaków, jako młody człowiek, dzięki opowieściom wajdeloty Halbana poznaje swą prawdziwą tożsamość. Decyduje się na ucieczkę z zakonu krzyżackiego i przez jakiś czas wiedzie spokojny żywot na Litwie wraz ze swoją żoną, córką Kiejstuta. Widzi jednak, że w otwartej walce z zakonem słabsza militarnie Litwa skazana jest na klęskę. Opuszcza wtedy ojczyznę i Aldonę, by zrealizować swój szatański, wymagający wielu wyrzeczeń plan, którego ukoronowaniem jest zostanie mistrzem zakonu krzyżackiego i poprowadzenie rycerstwa na wojnę tak, by wojska litewskie z łatwością rozgromiły jego siły. Oskarżony przez trybunał zakonu o świadomą zdradę, popełnił samobójstwo.

Konrad Wallenrod, opatrzony mottem wyjętym z traktatu pt. Książę Niccolo Machiavellego: Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem, odczytywany był jako utwór, który zachęcał do zdrady i nieetycznego postępowania. Tak rozumiała go spora grupa warszawskich klasyków.

Utwór nie jest jednak próbą usprawiedliwiania nieetycznych czynów zasadą, że cel uświęca środki. Konrad staje przed tragicznym wyborem: patrzeć na zagładę własnego narodu czy uchronić go przed nią zdradą i podstępem. Wybiera także między szczęściem osobistym (małżeństwo z ukochaną Aldoną) a dobrem narodu. Ten wybór wcale nie jest dla niego oczywisty – długo waha się przed rozpoczęciem wojny, a wyrzuty sumienia zagłusza alkoholem.

Zwróć uwagę na podstawową różnicę między winkelriedyzmem a mesjanizmem,
którą można by zamknąć w jednym zdaniu: w pierwszej z nich mowa o konieczności złożenia jednostkowej ofiary przez każdego obywatela Polski, w drugiej – że każdy obywatel i cały kraj są ofiarą (na podobnej zasadzie był nią Jezus). Winkelriedyzm to konieczność podjęcia czynnej walki ze złem, zaś mesjanizm drogi do wyzwolenia upatrywał w spełnieniu ofiary poprzez dobrowolne poddanie się cierpieniu.

Ważne utwory

III cz. Dziadów Mickiewicza

Pisząc o romantycznej wizji ofiary, nie możesz pominąć męczeństwa patriotów ukazanego w tym dramacie. Martyrologia narodu polskiego, który nie daje się ujarzmić zaborcy to bardzo ważny temat twórców romantycznych. O męczeństwie Polaków rozmawiają młodzi patrioci w celi bazyliańskiej; ważna jest także opowieść Adolfa o Cisowskim.

W przedmowie czytamy:
Polska od pół wieku przedstawia widok z jednej strony tak ciągłego, niezmordowanego i niezbłaganego okrucieństwa tyranów, z drugiej tak nieograniczonego poświęcenia się ludu i tak uporczywej wytrwałości, jakich nie było przykładu od czasu prześladowania chrześcijaństwa.
Zwróć uwagę zwłaszcza na opowieści więźniów oraz na losy Cisowskiego, który poddawany przez długie lata torturom psychicznym i fizycznym, nie zdradził swoich towarzyszy. Ten niezłomny upór przypłacił utratą zdrowia i obłędem. Zapamiętany przez kolegów jako człowiek przystojny, energiczny, pełen zapału, Cisowski wraca z rosyjskiego więzienia jako obłąkany starzec. Zwróć także uwagę na losy młodego więźnia Rollisona i jego pełnej poświęcenia matki.

Reduta Ordona Mickiewicza

Bohaterem Reduty Ordona jest Julian Konstanty Ordon, kapitan wojsk Polski podczas powstania listopadowego, dowodzący obroną Woli. Według legendy wykreowanej przez Mickiewicza złożył życie w ofierze, poniósł bohaterską śmierć. Tak naprawdę – przeżył i wyemigrował do Szkocji. Wiersz realizuje popularny czarno-biały sposób pisania o postaniu: mamy więc do czynienia z niewolnikami despoty, z drugiej – z bohaterskimi obrońcami wolności, gotowymi do poniesienia największych ofiar.

Śmierć pułkownika Mickiewicza

Śmierć pułkownika to także utwór, w którym kreowana jest legenda. Bohaterką tego wiersza jest Emilia Plater, kobieta, która brała czynny udział w powstaniu listopadowym na ziemiach litewskich. Jej losy wyglądały inaczej niż w kreującym jej legendę utworze – nie dowodziła oddziałem powstańczym, nie miała stopnia oficerskiego i umarła trzy miesiące po zakończeniu powstania.

Testament mój Słowackiego

Zawiera nakaz walki w imię obrony wielkich wartości, do których należą wolność i niepodległość ojczyzny.

Bema pamięci żałobny rapsod Norwida

Pogrzeb dowódcy artylerii polskiej z okresu powstania listopadowego został ukazany jak średniowieczny pochówek wielkiego wodza: zwłoki wodza niósł bojowy rumak, zawodziły panny żałobne, zaś Chłopcy biją w topory pobłękitniałe od nieba,/ W tarcze rude od świateł biją pachołki służebne. Wielkie idee nie umierają wraz ze śmiercią wielkich ludzi, lecz zagrzewają późniejsze pokolenia do walki.

Do matki Polki Adam Mickiewicz

Ważny, „pesymistyczny” wiersz, któremu zarzucano szerzenie niewiary w przyszłość narodu, sens ofiary i stwarzanie atmosfery braku nadziei jakichkolwiek wysiłków zmierzających do odzyskania niepodległości to utwór Adama Mickiewicza pt. Do matki Polki. Pesymizm widoczny jest choćby w zwrotce, w której mowa jest o cierpieniu, za to nie ma ani słowa o nagrodzie za nie:

(…) choć w pokoju zakwitnie świat cały,
Choć się sprzymierzą rządy, ludy, zdania,
Syn twój wyzwany do boju bez chwały
I do męczeństwa… bez zmartwychpowstania.

Również zakończenie wiersza tchnie (pozornie) pesymizmem; naprawdę jednak przynosi otwarcie w przyszłość:

Zwyciężonemu za pomnik grobowy
Zostaną suche drewna szubienicy,
Za całą sławę krótki płacz kobiecy
I długie nocne rodaków rozmowy.

W tym utworze zawarte są idee podobne jak w Konradzie Wallenrodzie. Syna Polki nie czeka otwarta, honorowa walka, zgodna z zasadami kodeksu rycerskiego. Tak jak Wallenroda, czeka go walka oparta na podstępie i zdradzie. Te metody są jedynymi możliwymi, jeśli wziąć pod uwagę potęgę przeciwnika. Tak więc polski bojownik o wolność musi pogodzić się z koniecznością stosowania takich metod:

Tam się nauczy pod ziemię kryć z gniewem
I być jak otchłań w myśli niedościgły,
Mową truć z cicha, jak zgniłym wyziewem
Postać mieć skromną jako wąż wystygły.
Wzbogać swoją pracę

Wzbogać swoją pracę

Przywołaj kontynuacje romantycznej wizji ofiary w późniejszej literaturze. Przykładów jest bardzo wiele.
Oto niektóre z nich:

  • Idea śmierci za Boga, Honor i Ojczyznę w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Czy nie jest tak, że Michał Wołodyjowski kojarzy się nam z bohaterskim Ordonem, zaś Longinus Podbipięta z Winkelriedem?
  • Uwznioślenie śmierci Polaków, którzy zginęli w kampanii wrześniowej w Pieśni o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
  • Wzorce osobowe młodych bohaterów ginących za ojczyznę w Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego

W dziełach literackich i filmowych mamy także do czynienia z podważeniem idei chwalebnej śmierci; spotykamy się z nią np. w Kordianie i chamie Leona Kruczkowskiego (powieści będącej rewizją spojrzenia na powstanie listopadowe). Polemiką z legendą bohatera romantycznego jest głupia, bezsensowna śmierć Maćka Chełmickiego, którą możemy oglądać w ekranizacji Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego dokonanej przez Andrzeja Wajdę.

 

Jak zakończyć?

Refleksją, że romantyczna wizja ofiary, złożenia życia na ołtarzu ojczyzny, tworzy mit literacki, obecny w twórczości późniejszych epok.

Przykład

Romantyczna wizja ofiary, niezwykle plastyczna i silnie działająca na wyobraźnię, bez wątpienia piękna i wzniosła, przetrwała długie lata. Dziś – pamiętamy o niej, jednak postawy romantycznych bohaterów wydają nam się nieżyciowe i wyidealizowane, mimo urzekającego charakteru legend o bohaterskiej śmierci.