Wzorce osobowe (parenetyczne) różnych epok.

Wzorzec osobowy

  • Postać literacka skonstruowana tak, by czytelnik musiał się z nią solidaryzować i uznać za wzór godny naśladowania;
  • świadomie uproszczona;
  • najczęściej można ją spotkać w literaturze parenetycznej, dydaktycznej, tendencyjnej.

Wzorzec osobowy to bohater wyposażony przez autora we wspaniałe cechy umysłu i charakteru, nierzadko obdarzony urodą. A wszystko po to, by przekonać czytelnika do ideologii czy filozofii, której pozostaje praktykującym wyznawcą, i dlatego jest taki… pozytywny. To ktoś, z kim odbiorca tekstu ma się solidaryzować, być może ktoś, kogo uważać ma za wzór, a nawet naśladować.

Do końca XVIII w. z tego typu wzorami osobowymi spotykamy się w dziełach dziś zaliczanych do tak zwanej literatury parenetycznej. Należą do niej utwory o charakterze dydaktyczno-moralis­tycznym, przedstawiające wzorce osobowe i zalecające określone sposoby i cele właściwego postępowania; nazwa pochodzi od greckiego parainéo – namawiam, zachęcam. Pozytywiści z kolei wystąpią z programem literatury tendencyjnej i jej bohatera nazwą, zgodnie z duchem epoki, pozytywnym.

Średniowiecze

Święty, rycerz, władca

Literatura jest zawsze świadectwem czasów, w których powstaje. Światopogląd średniowiecza kształtowała religia chrześcijańska. Ludzie mieli świadomość własnej małości wobec Bożych wyroków. Panowało przekonanie o dwoistości natury ludzkiej, na którą składały się racje ciała i duszy. W poskromieniu potrzeb cielesnych widziano drogę do doskonałości. Stąd podziw dla ascezy i ogromna popularność utworów hagiograficznych, przedstawiających żywoty świętych mężów.

Święty asceta

Święty asceta to powszechny wzorzec lansowany w literaturze średniowiecza, a więc w konsekwencji bohater pozytywny tamtych czasów, ale nie naszych. Współczesny czytelnik może nieć trudności z pojęciem, po co to wszystko. Niemyjącego się latami pustelnika, który sypia we włosiennicy, biczuje się, jada korzonki albo stoi na słupie – ma za wariata i brudasa. Musi się bardzo starać, żeby zrozumieć, że to wyraz tęsknoty do wolności ducha, bunt przeciw ograniczeniom, jakie narzuca człowiekowi materia – ciało.

Rycerz

Powstające w średniowiecznej Europie bohaterskie poematy zwane pieśniami o czynach – francuskie chansons de geste – sławią szlachetnych rycerzy. Pod wpływem religii chrześcijańskiej, Kościoła, który specjalną opieką otoczył powstającą instytucję rycerstwa i kierował swych wiernych ku wartościom wyższym, rycerstwo nabrało charakteru instytucji na poły religijnej. W swoim postępowaniu rycerze kierować się poczęli zasadami honoru. Główni bohaterowie Pieśni o Rolandzie, Tristana i Izoldy, Poematu o Cydzie, Pieśni o Nibelungach, Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu to postacie zbliżone do rycerskiego ideału – bohaterowie pozytywni. Każdy jest dobrze urodzony, spokrewniony z władcą, silny i urodziwy, hojny, pobożny i litościwy, odważny, wierny swojemu władcy, lojalny wobec towarzyszy broni, uczciwy, prawy i wielkoduszny. Każdy postępuje tak, jak nakazuje honor. I ich jednak nie zawsze łatwo nam dziś zrozumieć. Dlaczego, na przykład, hrabia Roland woli umrzeć, niż zatrąbić na pomoc?

Władca

Ukazani w epice średniowiecznej władcy – Karol Wielki, król Marek, król Artur – poza tym, że mają wszystkie zalety rycerzy, są, jako przedstawiciele Boskiej władzy na ziemi, bez mała nieomylni. Mylą się tylko wtedy, gdy mają złych doradców.

Renesans

Dworzanin i ziemianin

Twórcy renesansu, w zgodzie z założeniami wychowawczymi humanizmu, rozwinęli literaturę parenetyczną w formie traktatów, łączących obraz konkretnej rzeczywistości z celem dydaktycznym. W utworach tych, zwanych zwierciadłami, wizerunkami, żywotami, przedstawiali bohatera reprezentującego cechy określonej zbiorowości. Te wyidealizowane portrety różniły się w szczegółach, ale miały jeden rys wspólny: formułowały postulat cnoty (łacińskie virtus), który oznaczał konieczność pracy nad sobą, osobistego wysiłku – i był uniwersalną wskazówką etyczną.

Wzór idealnego dworzanina stworzył Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim. Cztery księgi dzieła tworzą zwierciadło ideału renesansowego dworzanina, który powinien łączyć pochodzenie i wytworność zewnętrzną z zaletami ducha – wysoką kulturą intelektualną, męstwem w czasie wojny, rozwagą i umiarem w czasie pokoju, dobrym wpływem na przełożonego.

Z kolei w Żywocie człowieka poczciwego – głównej części zbioru utworów Mikołaja Reja pod znamiennym tytułem Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we źwierciedle przypatrzyć – znajdujemy obraz młodości, wieku męskiego i starości typowego polskiego ziemianina.

Uwaga! Renesansowe traktaty moralistyczne zawierają portrety postaci anonimowych, ich bohaterowie nie mają imion i nazwisk. To mozaiki ułożone z cech idealnych.

Oświecenie

Sarmata oświecony

Twórcy oświecenia postawili przed literaturą konkretne zadanie – miała uczyć i bawić. Co robić, żeby uczeń zrozumiał, o co chodzi? Najlepiej pokazać to na odpowiednim przykładzie! Dlatego też o bohatera pozytywnego w dydaktycznej z złożenia literaturze oświeceniowej nietrudno. Nie występował sam, towarzyszyła mu zazwyczaj postać o cechach diametralnie różnych, czyli… bohater negatywny! Skontrastowanie postaci to, podobnie jak przykład (egzemplifikacja), stary, sprawdzony chwyt literatury moralizatorskiej. Na tle wad czarnego charakteru zalety bohatera pozytywnego jaśnieją pełnym blaskiem. Poza tym to właśnie złe cechy można ośmieszać, przedstawiać w krzywym zwierciadle karykatury, parodii i satyry – a tym samym rozbawić odbiorcę, skłonić go do dokonania zgodnego z rozumem wyboru właściwego wzorca.

Doskonałą ilustrację tego mechanizmu odnajdziemy w Powrocie posła. Julian Ursyn Niemcewicz napisał tę sztukę jesienią 1790 roku z zamiarem przekonania posłów do programu patriotycznych reform i z chęcią ośmieszenia zacofanych zwolenników liberum veto. Udało się, i choć historycy literatury piszą o utworze Niemcewicza, że literacko był niespecjalnie udany, to nie zawiłe pisma filozoficzne Hugona Kołłątaja przekonały opinię publiczną do programu patriotów, ale właśnie artystycznie niedoskonały Powrót posła, w którym mądre tyrady Walerego były dla publiczności strawne, bo przeplatały je komiczne bzdury starosty Gadulskiego. Bohaterów komedii Niemcewicza można poustawiać w przeciwstawne pary, na zasadzie pozytywny – negatywny:

  • Pan Podkomorzy, zwolennik reform – Starosta Gadulski, zacofany Sarmata;
  • Teresa, oświecona panienka – Starościna, żona modna;
  • Walery, świadomy swych obowiązków wobec ojczyzny, uczciwy jak kryształ patriota – Szarmancki, pozbawiony honoru fircyk.

Dydaktyczne rozważania nad wzorem obywatela podjął wiek XVIII także w formie będącej efektem przekształcenia dydaktycznego traktatu w nowy gatunek – powieść edukacyjną. Reprezentują ją utwory Ignacego Krasickiego: pierwsza polska powieść – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, a zwłaszcza Pan Podstoli. Bohater tytułowy tego drugiego utworu, średnio zamożny szlachcic, to wzór obywatela ziemianina, ukształtowany zgodnie z programem oświeconego konserwatyzmu.

Bohater literatury tendencyjnej (bohater pozytywny)

Literatura tendencyjna to teksty, których głównym celem jest upowszechnianie aktualnych w danym czasie idei społecznych czy politycznych i doraźne oddziaływanie na świadomość czytelników.

Z programem literatury tendencyjnej wystąpili ideolodzy pozytywizmu warszawskiego na początku epoki. Powieść tendencyjna ma zazwyczaj bohatera pozytywnego – to ten, który postępuje zgodnie z propagowaną ideologią, i bohatera negatywnego, który źle kończy, bo postępuje odwrotnie. Efekt? Utwór jednoznaczny jak wojskowy regulamin, będący listą pouczeń i pobożnych życzeń, bardziej przypominający publicystykę niż literaturę piękną. Niewątpliwie nie ustrzegła się elementów tendencyjności Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem. W jej powieści odnajdziemy ten sam mechanizm co w dydaktycznym Powrocie posła: każdy bohater pozytywny ma dla kontrastu swój negatywny odpowiednik.

XX wiek – socrealizm

Dziecko systemu
Historia uczy, że nie jest dobrze, kiedy o literaturze i sztuce decydują politycy i ideolodzy, a nie artyści. W systemach totalitarnych zrealizowano w praktyce pomysł tworzenia pod dyktando. W hitlerowskich Niemczech, w Związku Radzieckim i krajach bloku socjalistycznego w okresie stalinizmu powstawały utwory na zamówienie, zgodne z linią partii, kreujące bohatera pozytywnego na miarę potrzeb systemu. Założenie wypisz wymaluj jak w pozytywistycznej powieści tendencyjnej. Są jednak różnice. I to nie tylko w upowszechnianych treściach. Pozytywiści pisali tendencyjne utwory z własnej woli, zgodnie z głoszonym przez siebie programem, a nie zgodnie z nakazem władzy. Poza tym nie odrzucali innego rodzaju literatury. W Polsce socrealizm panował stosunkowo krótko, od roku 1949 do 1955. Powstało wówczas wiele powieści o charakterze agitacyjno-propagandowym, w których bohater pozytywny realizował plan sześcioletni, kolektywizował i elektryfikował wieś, przekraczał normy produkcyjne, tropił wrogów klasowych, był czujny, wierzył w kierowniczą rolę partii w życiu narodu i nieomylność towarzysza Stalina…