Podróż do Ciemnogrodu? Oświeceniowa Polska widziana oczami cudzoziemca.
Komentarz
Jaka jest oświeceniowa Polska? Może to już kraj europejski, a może Ciemnogród, w którym rządzą ciemnota i konserwatyzm. Spojrzenie oczami cudzoziemca pozwala na zachowanie dystansu – niezbędnego, by obiektywnie ocenić polskie sprawy. Jeszcze lepiej, jeśli obserwator nie ograniczy się tylko do zauważania jakichś faktów, ale będzie też próbował je skomentować. Polecenie daje dużą swobodę w doborze treści i opinii. Jest atrakcyjne z jeszcze innej przyczyny – pozwala zapomnieć o rozprawce i poszukać ciekawszej, bardziej oryginalnej formy. Może opowiadanie? Reportaż? List? Może dziennik czy pamiętnik? Artykuł? Możliwości jest niemało. Temat pozwala wykazać się talentami literackimi, a także rozległą wiedzą o epoce – niezbędna będzie znajomość kultury, polityki, problemów społecznych. To polecenie dla ambitnych. Tylko uważajcie na anachronizmy! Cudzoziemiec nie może wysiadać z pociągu ani nadawać telegramu, bo ich jeszcze w XVIII w. nie było.
Jak zacząć?
Przykład:
Wysiadłem z powozu prosto w błotnistą kałużę. Moje nowe pantofle ze sprzączkami! Nie wiem doprawdy, co mnie podkusiło, żeby przyjechać do tego północnego kraju. Słońca niewiele, po francusku mało kto mówi, w karczmie wczoraj mnie upili i ledwo uciekłem, gdy wybuchła awantura o zasługi jakiegoś króla Jana sprzed stu lat. Ale muszę szybko dostać się do Warszawy, bo ponoć polski sejm uchwalił jakąś wyjątkową konstytucję.
.
Co w rozwinięciu:
Nie możemy proponować żadnego konkretnego kształtu rozwinięcia – zależy ono w zbyt dużym stopniu od przyjętej formy pracy i inwencji piszącego. Ale niżej podpowiedziane doświadczenia cudzoziemca pomogłyby mu wydać sprawiedliwą opinię o oświeceniowej Polsce.
Czy Polska jest Ciemnogrodem?
Niestety tak, ponieważ:
- Daleko jej do oświeconych państw Zachodu. Panują anarchia i samowola mające źródła w przywilejach szlacheckich (liberum veto, wolna elekcja). Większość społeczeństwa (czyli chłopi i mieszczanie) nie ma żadnych praw. Podróżnik z Zachodu powinien odwiedzić nie tylko Warszawę, ale też pełną nędzy wieś. A może także jakiś kłócący się polski sejmik?
- Najbardziej liczącą się grupą społeczną jest szlachta sarmacka, którą cechują konserwatyzm, megalomania, skłonność do kłótni i bójek, a także przesadny pociąg do alkoholu. A przecież jacy obywatele, takie państwo… Cudzoziemiec, którego oczami oglądamy nasz kraj, powinien spotkać się z takimi Polakami (inne znaki szczególne: kontusz, pas, podgolona głowa). Może np. trafić do szlacheckiego dworu lub przynajmniej zostać zaproszony na ucztę, na przykład przez kogoś, kto przypomina starostę Gadulskiego z Powrotu posła. Powinien się przy tym liczyć z sarmacką ksenofobią (czyli niechęcią wobec obcych).
- Większość polskiego społeczeństwa stanowią analfabeci, mało jest ludzi wykształconych i ceniących naukę. Poskarżyć mógłby się na to bohater satyry Naruszewicza Chudy literat. Zamiast wiedzy Polacy zbyt często wybierają wiarę w czary, sny i zabobony.
Czy Polska jest Ciemnogrodem?
Ależ nie, przecież:
- Właśnie tu została uchwalona postępowa Konstytucja 3 maja. Zgodne z duchem epoki propozycje reform można znaleźć w tekstach oświeceniowych publicystów, np. Staszica czy Kołłątaja. Może podróżnik mógłby któregoś z nich spotkać?
- Wśród Polaków jest wielu ludzi oświeconych, którym na sercu leży dobro ojczyzny. Niech cudzoziemiec spotka się także z Krasickim, Niemcewiczem, Naruszewiczem. Albo chociaż ze szlachtą podobną do Podkomorzego i Walerego z Powrotu posła. Polacy mają wiele zalet: są gościnni, chętni do pomocy, interesują się światem.
- Przeprowadzana jest właśnie reforma szkolnictwa. Powstały Komisja Edukacji Narodowej i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Może podróżnik powinien odwiedzić Collegium Nobilium lub Korpus Kadetów? Mógłby zobaczyć, że młode pokolenie Polaków jest już inaczej wychowywane.
- Rozwija się kultura i sztuka. Mecenasem artystów jest król Stanisław August Poniatowski, z którego inicjatywy powstał np. pierwszy teatr publiczny. W programie wizyty cudzoziemca w Polsce powinien się znaleźć udział w obiedzie czwartkowym! Niech podróżnik przyjrzy się pięknym budowlom w stylu klasycystycznym (Łazienki!), przeczyta Monitora czy Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Może także zajrzeć do pierwszej w Europie biblioteki publicznej założonej przez braci Załuskich.
.
Jak zakończyć?
Przykład:
Wyjeżdżam z Polski z mieszanymi uczuciami. Spotkałem tu ludzi głupich, ale niemało bardzo mądrych – jak w każdym innym narodzie! Sądzę, że po latach nie będę pamiętał tej bójki w karczmie, kiedy to ledwie uszedłem z życiem, ani szlachcica, który wciąż wierzył, że Ziemia jest płaska. Na pewno jednak pozostaną mi w pamięci piękne bajki biskupa Krasickiego i entuzjazm polskich patriotów po uchwaleniu Konstytucji 3 maja. I oczywiście piękne oczy panny Marianny… W końcu z Polski oprócz wspomnień zabieram ukochaną żonę!
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c162-oswiecenie/polska-za-krola-stasia
Polska od renesansu do oświecenia – wspomnienia cudzoziemców z podróży do naszego kraju.