Jak – z perspektywy człowieka współczesnego – oceniałbyś średniowiecznego rycerza i ascetę? Odwołaj się do konkretnych przykładów tekstów kultury.

Jak zacząć

Przykładowy wstęp 1.

Zacznij od terminu, określ swój program.

Literatura parenetyczna, popularna w dawnych epokach – przede wszystkim w średniowieczu, opisywała idealnych przedstawicieli danego stanu społecznego. Idealni władcy – jak król Artur, występowali w niej na równi z idealnymi rycerzami bez skazy – Rolandem, Lancelotem, szlachetnymi damami – Izoldą i świętymi – jak Franciszek z Asyżu czy Aleksy. Wszyscy oni byli przedstawicielami określonych historycznych grup społecznych, które dawno już nie istnieją. Ocenianie ich według współczesnych kryteriów jest więc uzasadnione tylko wtedy, gdy pamiętamy, że zarówno Roland, jak i św. Aleksy mogliby wcale nie zrozumieć naszych racji. Zamiast więc skupiać się na ocenianiu w ten sposób problemów historycznych, dziś już martwych, wolę się zastanowić nad tym, co ze średniowiecznych koncepcji idealnej osobowości pozostało żywe do czasów współczesnych…

Przykładowy wstęp 2.

Refleksje ze szczyptą złośliwości.

Średniowieczni twórcy utworów parenetycznych sądzili zapewne, że prezentowane przez nich wzorce osobowe pozostaną żywotne aż do Sądu Ostatecznego. Wszak w myśl średniowiecznego światopoglądu stworzona przez Boga rzeczywistość jest stała i niezmienna, światem rządzą biblijne prawa i jednolita hierarchia bytów. W hierarchii tej – według św. Tomasza z Akwinu – z woli Boga, każdy człowiek miał swoje stałe miejsce. Każdy stan społeczny i każda społeczna funkcja stanowiły zaś w oczach ludzi średniowiecza istotny element Boskiego planu wszechświata.
Ten Boski plan – jak się okazało – przewidywał chyba jednak możliwość zmian. Rycerze przestali chodzić po ziemi, a asceci utracili powszechny podziw. Dziś rzeczywistość wygląda zupełnie inaczej…


Możliwe strategie rozwinięcia:

Te trzy podstawowe możliwości rozwinięcia pracy nie wykluczają się nawzajem. Możesz skupić się na jednej z nich, możesz też dowolnie – ale w sposób logiczny i uporządkowany – je łączyć. Wybór należy do Ciebie.

1. Oceniamy średniowieczne postacie

W tym ujęciu traktujemy średniowiecznych bohaterów jak ludzi współczesnych – oceniamy ich według tych samych kryteriów co kolegę z klasy. Zastanawiamy się więc, czy przekonuje nas filozofia św. Aleksego, nakazująca mu wyrzec się świata i umartwiać dla uzyskania zbawienia. Czy taki stosunek do życia, który zakłada całkowitą nieważność życia doczesnego, jest nam bliski? Czy my bylibyśmy zdolni do umartwień i ascezy? Co nas przed tym powstrzymuje?

Z kolei na przykładzie Rolanda możemy ocenić zachowania średniowiecznego rycerza. Czy w świetle dzisiejszej moralności dobrze jest mordować ze względu na różnice w wierze? Czy naprawdę po porąbaniu kilku głów można mieć czyste sumienie, dzięki temu, że robiło się to dla wiary? Czy zewnętrzne formy zachowań (rytuał umierania Rolanda) są naprawdę tak ważne? Czy rycerski honor nie prowadzi czasem do śmieszności?

2. Skupiamy się na cechach współczesnej kultury wywodzących się ze wzorców średniowiecznych

  • Do dziś posługujemy się na przykład różnie ujmowanym pojęciem honoru. Choć niewątpliwie jego rozumienie różni się od średniowiecznego, to samo pojęcie wywodzi się właśnie z rycerskiego etosu. Hasło „Bóg, honor, ojczyzna” wypisane na sztandarach współczesnej armii jest również nawiązaniem do niego. I teraz zresztą wojskowe ideały są bardzo zbieżne z rycerskimi – odwaga, siła, trening… A przypomnijcie sobie (mamy nadzieję, że już z tego wyrośliście) obyczaj szkolnej „solówy”. Rytualne wyzwanie, rytualne jego przyjęcie pod groźbą utraty „honoru”, rytualna walka… Przecież, pod względem formy, to niemal kopia średniowiecznego pojedynku!
  • A czy średniowieczny ascetyzm ma jakieś współczesne kontynuacje? Z pewnością mniej widoczne niż etos rycerski. Być może, jednak warto wskazać przykład zakonników – i dziś żyjących według surowych zasad w skromnie urządzonych celach. Nie usiłujcie tylko podciągnąć pod pojęcie chrześcijańskiej ascezy rozmaitych podobnych zjawisk występujących w kulturze Wschodu. Praktyki japońskich samurajów czy buddyjskich mnichów naprawdę mają inne źródła niż bogobojność św. Aleksego…

3. Wybieramy cechy średniowiecznych bohaterów godne, naszym zdaniem, naśladowania przez współczesnego człowieka

  • W przypadku średniowiecznego rycerza – np. Rolanda – możemy wskazać odwagę – oczywiście niekoniecznie związaną z działaniami na polu bitwy! Wszak prawdziwemu rycerzowi nie powinno też brakować odwagi cywilnej – ujawniającej się w codziennym życiu. Kolejną godną uwagi cechą rycerza może być prawdomówność. Dziś, gdy nawet mimikę i gesty świadomie wykorzystuje się w celu manipulowania ludźmi, średniowieczny nakaz mówienia bezwzględnej prawdy i niezłomnego dotrzymywania słowa może budzić tęsknotę…
    A może jeszcze kwestia traktowania dam? Z pewnością niejeden współczes­ny facet mógłby zgłosić się do Rolanda na korepetycje z savoir-vivre’u. Z drugiej jednak strony – Roland mógłby z kolei od niego nauczyć się tego i owego o higienie osobistej…
  • Współczesnemu społeczeństwu konsumpcyjnemu z pewnością nie są bliskie ideały surowej ascezy. Św. Aleksy w dzisiejszych czasach wylądowałby pewnie w zakładzie psychiatrycznym… Ale czyż umartwienia średniowiecznego ascety nie stanowią dobrego punktu wyjścia do refleksji na temat współczesnej pogoni za rzeczami i posiadaniem? Słynny dylemat sformułowany przez Ericha Fromma – „mieć czy być?” – jak widać, może być rozstrzygnięty bardzo radykalnie… Interesujący może być także problem maksymalnego skupienia ascety na rozwoju duchowym. Kontrastuje z nim uderzająca cecha współczesności – kult teraźniejszości i życia chwilą.

 

Jak zakończyć

Przykładowe zakończenie 1.

Wniosek

Z pewnością rycerski honor i ascetyczne umartwienia w ujęciu średniowiecznym dzisiaj byłyby tylko śmiesznymi, pustymi formami. Ale przecież te wzorce zachowań nie rozpłynęły się w nicości. Dziś etosowi rycerskiemu zawdzięczamy określone wartości i obyczaje naszej kultury, życie średniowiecznych świętych współcześnie bywa zaś przedmiotem rozważań filozofów i eseistów. To zaś jest dowodem na to, że dawne kulturowe wzorce nigdy nie giną zupełnie, lecz zmieniają się i ewoluują, często przez całe wieki.

Przykładowe zakończenie 2.

Pouczenie

Choć minęły już czasy Rolanda i Aleksego, nie zapominajmy o dzielnych ryce­rzach i świętych ascetach. Współczesna kultura wiele im zawdzięcza, a i pojedynczy ludzie mogą czasem zastanowić się nad ich losami i może czegoś od nich nauczyć…

Argumenty:

Asceza

Za:
• skupienie, medytacja, refleksja
• ucieczka od codziennego chaosu
• samodzielność, konsekwencja, silna wola

Przeciw:
• utrata kontaktu z blis­kimi
• życie niepełne, podporządkowane jednemu celowi
• autodestrukcja

Honor
Za:
• spójność, jasność zasad
• jednoznaczne kryteria oceny
• prawdomówność

Przeciw:
• pułapka nadmiernej jednoznaczności zasad
• nadmierne skupienie na samej formie zachowań
• niebezpieczeństwo śmieszności


Przydatne sformułowania:

Używaj czasowników:

  • szanuję…
  • cenię…
  • uwielbiam…
  • toleruję…
  • nie akceptuję…
  • nie zgadzam się…

Zaprzeczaj, polemizuj, odnoś się do innych argumentów:

  • Zwolennikom ascezy odpowiadam…
    Może to i prawda, że „życie nic nie warte, gdy honor stracony”, ale wszystko zależy od tego, co uważamy za honorowe…
  • Ktoś mógłby powiedzieć, że… ja jednak uważam, że…
  • Z pewnością tradycjonaliści tęsknią czasem za prawdziwym rycerskim honorem, ale…

Używaj terminów:

  • Etos rycerski
  • Wzorzec świętości
  • Umartwienia
  • Pareneza
  • Wzorzec kulturowy

Cytuj:

Gdyby ścieżka dobrego wychowania i honoru zawsze była gładka i łatwa, mała byłaby zasługa tego, który się jej trzyma.
Walter Scott

W rzeczywistości żadne znane społeczeństwo nie jest czyste i nietknięte, żadne nie jest produktem tylko swojej historii, wszystkie są „wtórne”, choć często owa „wtórność” jest w istocie trzeciego, czwartego lub setnego rzędu.
Eric Wolf, Europa i ludzie bez historii

To dlatego, że Bóg pozazdrościł nam naszego cierpienia, umarł na krzyżu.
Albert Camus, Notatniki

Cnoty praktykowane i głoszone w sposób bezwzględnie sztywny rychło stają się nieznośne albo szkodliwe.
Leszek Kołakowski, Mini-wykłady o maxi-sprawach

Zapamiętaj!

Literatura parenetyczna
Opisuje powszechnie uznane w kulturze epoki, godne naśladowania wzorce określonego typu zachowań – np. władcy, świętego, rycerza, dwornej damy, dworzanina. Funkcje parenetyczne spełniały w średniowieczu przede wszystkim fragmenty eposów rycerskich i kronik oraz utwory hagiograficzne. Pareneza była jednak popularna nie tylko w średniowieczu – przykładem choćby renesansowy Dworzanin Łukasza Górnickiego.

Zobacz:

RYCERZ średniowieczny

Na przykładzie wyglądu i losów Zbyszka z Bogdańca przedstaw obraz polskiego rycerza średniowiecznego

Rycerz Roland jako jeden z wzorców epoki średniowiecza.