RYCERZ średniowieczny

Rycerze

Kilka ważnych pytań związanych z rycerstwem:

Kim był rycerz?

To przedstawiciel najwyższej klasy społecznej – człowiek pochodzący z wysokiego rodu. Posiada herb, zawołanie, majątek, jego ród wsławił się zazwyczaj dokonaniami na polu bitwy. Mieszka na zamku. Podlegają mu mieszkańcy należących doń ziem. Ma wasali – podległych mu rycerzy, często sam jest wasalem możniejszego pana. Jego zawód, sens istnienia i chluba to rzemiosło wojenne. Obyczajowość rycerska stanowi trzon średniowiecznej kultury – dlatego jest to też najważniejszy bohater literatury świeckiej.

Skąd się brali rycerze?

Aby zostać rycerzem, trzeba było się urodzić w rodzie rycerskim. U zarania epoki bywało, że król nadawał herb i pasował na rycerzy mężów bardzo zasłużonych w walkach – później jednak coraz trudniej było uzyskać rycerskie przywileje.

Gdzie mieszkali rycerze?

W rodowych siedzibach, czyli zamkach – dziedziczyli je lub budowali, fundując z łupów wojennych. Kiedy nie wyruszali na wyprawy – organizowali turnieje rycerskie, wiedli zamkowe życie, uczestniczyli w codziennych mszach, gospodarowali, umilając sobie dni występami trubadurów. Kiedy wyruszali na wyprawy, domostwami zajmowały się rycerskie żony.

Jeśli w podróż – to konno, w zbroi tak ciężkiej, że lepiej nie spadać z konia, z całym rynsztunkiem i być może szarfą damy serca przypiętą do ramienia. Miecz, którym średniowieczny właściciel biegle władał – współczesny człowiek może ciągnąć, niektórzy siłacze potrafią podnieść. Jeśli rycerz akurat rezyduje w zamku, to być może ucztuje. Lubi dobrze zjeść głównie mięsiwo i nade wszystko – słodycze. Od czystej
wody i ksiąg raczej stroni, ale ma inne zalety:

jest pobożny – w obronie wiary lub by ją krzewić, walczy i odda życie, na modły i msze przeznacza dużą część dnia;
jest wierny – Bogu, swojemu władcy i damie swego serca;
jest honorowy – honor rycerski ceni ponad wszystko, hańby nie przeżyje bez zemsty (dlatego często się pojedynkuje);
jest odważny i waleczny, dąży do mistrzostwa w swoim rzemiośle (perfekcja w walce);
jest szlachetny, prawdomówny, prawy w miłości i przyjaźni.

Znani rycerze średniowiecza:

Roland – z kręgu króla Karola Wielkiego. Główny bohater Pieśni o Rolandzie, podręcznikowy wzorzec rycerza.

Lancelot – rycerz Okrągłego Stołu, z kręgu króla Artura, poszukujący świętego Graala. Zakochany w królowej Ginewrze.

Artur – król, ale także rycerz. Główna postać opowieści Okrągłego Stołu. Dobry, sprawiedliwy – zgromadził wokół siebie rycerstwo przy słynnym okrągłym – więc niewyróżniającym nikogo – stole.

Parsifal – rycerz ze świty Artura. Czysty, pobożny – ideał rycerza.

Jakich polskich rycerzy – bohaterów literatury umiesz wymienić?

Zawisza Czarny – postać prawdziwa, wzór polskiego rycerstwa średniowiecznego, jego nazwisko stało się symbolem szlachetności i solidności,

Jurand ze Spychowa – bohater Krzyżaków, skrzywdzony okrutnie przez zakon, prawy polski rycerz, dobry chrześcijanin, patriota, ojciec

Zbyszko z Bogdańca – młody rycerz, główny bohater Krzyżaków, posiada wszelkie rycerskie cnoty: prawy, szlachetny, odważny, pobożny, wierny swojej damie, królowi, ojczyźnie, przy tym mistrz w walce.

Bohaterowie Trylogii Henryka Sienkiewicza: Jan Skrzetuski, Michał Wołodyjowski, Andrzej Kmicic.
Uwaga! – to rycerze siedemnastowieczni, nie średniowieczni, ale spełniają wiele cech kodeksu rycerskiego, na plan pierwszy spośród nich wysuwa się miłość ojczyzny i wierność w przyjaźni.

Rycerskie obyczaje

Co to znaczy obyczaj rycerski?

Rycerstwo było stanem silnie zrytualizowanym. Oznacza to, że rycerzy ściśle obowiązywały konwencje określające, co i jak należy czynić – w codziennym życiu, w walce, podczas świąt. Dziś większość jest już nieaktualna, ale wpłynęła na ukształtowanie naszej świadomości.
Przykład? Rycerskość dżentelmenów wobec dam.

Podbudowa ideologiczna

Średniowieczne społeczeństwo potrzebowało ideowej motywacji do swoich działań. Rycerze ruszali do walki – po co? Głównym celem było, oczywiście, krzewienie wiary chrześcijańskiej, lub jej obrona. Potem walka stała się potrzebna do obrony własnych ziem, a także ojczyzny. U podstaw ideologii rycerskiej leży jednak obrona Kościoła, prawdy, dobra. I tak na początku Europy chrześcijańskiej wojownicy połączyli wiarę i wojnę – stali się rycerzami.

Jak zostać rycerzem – pasowanie

Rycerzem – poza wczesnym etapem kształtowania się tego stanu – trzeba było się urodzić. Syn szlachecki – czyli z rodu, który miał rodowy klejnot, herb, zawołanie – w pewnym wieku dostępował zaszczytu pasowania na rycerza i odtąd musiał przestrzegać kodeksu rycerskiego. Ceremonia pasowania poprzedzona była spowiedzią i komunią świętą. Pasowanie polegało na przypięciu pasa z mieczem i na uderzeniu pasowanego płazem miecza w ramię.

Można było również otrzymać szlachectwo za zasługi. Na przykład król mógł nadać szlachectwo za szczególne bohaterstwo w walce. Taki początek miało wiele rycerskich rodów.

Herb i zawołanie

– nierozerwalnie związane z rycerskim stanem. Herb to dziedziczna oznaka przynależności do rodu, zawołanie zaś to okrzyk, hasło zwołujące do walki członków danego rodu.

Śluby rycerskie

Rycerz składał święte śluby podczas pasowania. Ale potem mógł złożyć śluby dodatkowe – w jakiejś intencji. Śluby wierności damie były na porządku dziennym, ale też bardziej wyrafinowane: posty, umartwianie, wstrzemięźliwość, noszenie włosiennicy – np. do czasu odbycia pielgrzymki lub pokonania wroga. Ślubowanie utrwalił w literaturze Henryk Sienkiewicz w Krzyżakach – pamiętamy śluby Zbyszka z Bogdańca.

Rzemiosło, broń, turnieje

Gotowość do walki, ćwiczenia w sztuce, a potem udział w wojnie to obowiązek rycerza. Do nauki nie przykładał wagi, do higieny także nie. Walczył w ciężkiej zbroi, używał kopii, miecza, topora. Wymagało to siły i odporności. Walczono nie tylko na wojnie – w czasach pokoju organizowano turnieje. Zbierał się dwór, damy wiązały swoim rycerzom szarfy i przyglądały się pojedynkom. Zdobyte trofeum rycerz składał u stóp swojej wybranki.

Honor

Rycerska obsesja. Rycerz nie mógł być fałszywy, kłamstwo było największą hańbą. Zawsze dotrzymywał słowa – inaczej był zdrajcą. Rycerze byli przewrażliwieni na swoim tle. Za obelgę, obrazę honoru damy od razu stawali w szranki.

Pojedynki

Na porządku dziennym. Rycerze reagowali gwałtownie, a często prowokowali przeciwnika. Najczęściej powodem pojedynku była dama, nie tylko jej obraza, ale na przykład powątpiewanie wyrażone przez innego rycerza, iż wybranka przeciwnika jest jedyną, najpiękniejszą, najcnotliwszą na świecie… Pojedynek rozpoczynało rzucenie w twarz rękawicy, podjęcie rękawicy – było podjęciem wyzwania.

Miłość

Dworna miłość stała się ulubionym tematem trubadurów. Rycerz wybierał damę i… miłował ją. Wielbił ją, nosił jej barwy, wzdychał do niej, służył jej. Wychwalał jej urodę i szukał zwady, jeśli ktokolwiek nie podzielał jego zachwytów nad ową panią (lub podzielał zbyt mocno). Była to miłość niby platoniczna, ale średniowiecze nie było wcale takie pozbawione zmysłów.

Rycerstwo

Dlaczego mówimy o kulturze świeckiej w związku z rycerstwem?

Bo mimo, że rycerze byli pobożni, to z ich życiem wiązała się literatura i obyczaje świeckie. Tworzono pieśni i opowieści o miłości, czynach wojennych, urodzie dam, podczas gdy modlitwy i sławienie Boga pozostawało raczej w obrębie kultury religijnej związanej z duchowieństwem.

Średniowieczne opowieści o rycerzach układają się w dwa główne cykle:

Cykl arturiański:

Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu
- Król Artur (postać legendarna) panował zapewne około V lub VI wieku.
- Osoby: rycerze Lancelot, Gowen, Parsifal, królowa Ginewra, czarnoksiężnik Merlin.
- Miejsce: Bretania – kraj mityczny, prawdopodobnie leżący częściowo we Francji i Anglii.
  Idea okrągłego stołu wywodzi się ze starego bretońskiego cyklu opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. Król Artur, który założył stolicę w mieście Camelot, nie chcąc wyróżnić żadnego ze swych wojowników, a przeciwnie – podkreślić ich równość, kazał zbudować okrągły stół. Przy takim stole miejsca są równoważne, choć rycerzy było aż 150. Możesz zostać zapytany o znaczenie symbolu jakim jest okrągły stół – przy nim wszyscy partnerzy traktowani są na równi, mają równe prawa.

Cykl karoliński

Chansons de geste (pieśni o czynach) – w tym Pieśń o Rolandzie.
- Król Karol Wielki panował w VIII wieku, został nawet cesarzem i założycielem dynastii Karolingów. Władał potężnym imperium w Europie, to dopiero jego synowie podzielili je na tereny dzisiejszej Francji, Niemiec i Włoch (mniej więcej).
- Osoby: Karol Wielki, Roland, Oda, zdrajca Ganelon, przyjaciel Oliwier.
- Tematy: etos rycerski, wzór władcy, wymiar religijny, walka z Saracenami.

Cechy rycerza

waleczność,
odwaga,
honor,
wierność władcy,
wierność damie serca,
wierność w przyjaźni,
duma,
pobożność,
prawdomówność.

Znaki szczególne

Zbroja.
Giermek – sługa – opiekuje się koniem, nosi ekwipunek.
Rumak – ukochany koń.
Miecz – narzędzie pracy – czyli podstawowa broń rycerza.
Dama serca – ukochana kobieta, ale niekoniecznie kochanka. Rycerz często wielbi damę platonicznie, chętnie staje do pojedynku w obronie jej honoru.

Cztery zasady rycerza, wg trzynastowiecznego poematu:

unikaj krzywoprzysięstwa i zdrady,
czcij kobietę,
codziennie bierz udział we mszy,
pość w piątki.

Zauważ,
że to dzięki twórcom romantyzmu średniowiecze kojarzy się nam głównie jako epoka rycerstwa. Zafascynowani stanem rycerskim, taki obraz zarysowali w swoich dziełach, a ten utrwalił się w świadomości odbiorcy. Wspomniany tu być może choćby Mickiewicz i jego Konrad Wallenrod, Grażyna albo Słowackiego Zawisza Czarny.

Zapamiętaj!
Chansone de geste – pieśni o czynach rycerskich.

Słynne cykle:

cykl karoliński – o rycerzach króla Karola Wielkiego (Francja)
cykl arturiański – o rycerzach króla Artura (Francja, Wielka Brytania)
Pieśń o Nibelungach (Niemcy)
Poemat o Cydzie (Hiszpania)

Etos rycerski w wiekach średnich i epokach późniejszych

Co to jest etos rycerski?

Jaki powinien być idealny rycerz?

Etos rycerski (nie mylić z eposem rycerskim – to gatunek literacki) jest niepisanym kodeksem zachowań i postaw, który obowiązywał każdego szlachetnie urodzonego, czyli rycerza. W średniowieczu bowiem rycerzem zostawało się nie za zasługi, ale przez przynależność z urodzenia do odpowiedniej klasy społecznej.

Rycerz był przede wszystkim chrześcijaninem i jego świętym obowiązkiem była walka z poganami oraz… ich nawracanie, najczęściej przy użyciu miecza. Dobry rycerz musiał być absolutnie wierny i oddany swojemu panu, a także swojej damie serca, w której imieniu staczał boje. Prawość, szlachetność, odwaga, dzielność i honor – takich cnót wymagano od rycerza. Idealny rycerz nie ucieka się do podstępu czy zdrady, tylko zawsze walczy otwarcie, do końca, nie troszcząc się o życie ziemskie. Powinien też opiekować się słabszymi, czyli kobietami i dziećmi.

Co pozostało do dziś z kultury rycerskiej?

Z kasty rycerskiej wytworzyła się szlachta.
Przez wieki była to warstwa uprzywilejowana, uważająca się za wyższą od reszty społeczeństwa, ale też uznająca, że szlachectwo zobowiązuje.

Co to znaczy?
Że w kodeksie postępowania rycerzy i szlachty na szczycie wartości widniały takie cechy jak szlachetność, pomoc uboższym, obrona słabszych, umiłowanie honoru, prawdomówność, pogarda dla kłamstwa, uprzejmość wobec kobiet. Trzeba przyznać, że powyższe podstawy nie straciły na aktualności. Po dziś dzień używamy jako bardzo pozytywnych określeń słów: człowiek honoru, rycerski – a spadkobiercą kodeksu rycerskiego powinien czuć się każdy harcerz.

Zobacz:

Charakterystyka rycerza średniowiecznego

Przedstaw dwa główne średniowieczne cykle opowieści rycerskich