W średniowiecznych zamkach…

…mieszkali rycerze. Wysokie wieże nie służyły do zamykania nieposłusznych księżniczek, ale do odpierania ataków wroga, bo zamki były warowne (tzn. przeznaczone nie tylko do mieszkania, ale i do obrony). Zimno tam było i ciemno, bo małe okienka i grube kamienne mury ułatwiały obronę. Zamki oświetlano pochodniami, na podłogach zamiast dywanów leżały skóry zwierząt.

Rycerz musiał być:

  • Silny (zbroja sporo ważyła, podobnie miecz i kopia, dziś rzadko kto zdołałby podnieść rycerską broń).
  • Wierny swemu władcy i damie serca.
  • Pobożny.
  • Honorowy (przestrzegający kodeksu rycerskiego).
  • Prawdomówny.
  • Odważny, waleczny i szlachetny.
  • Koniecznie urodziwy i dobrze urodzony (czyli z wysokiego rodu).
  • Niekoniecznie wykształcony (on miał przede wszystkim walczyć i doskonalić swój kunszt rycerski, nauką i kulturą zajmowały się raczej damy).

 

Z życia średniowiecznego rycerza

Dama – bez niej życie rycerza byłoby puste. To o nią toczyło się pojedynki, jej składało się ślubowanie. Niestety, o małżeństwie rzadko decydowała miłość. Na ogół majątek i status społeczny. Zakochany rycerz spełniał wszystkie zachcianki damy. Ale kiedy kraj był w potrzebie lub po prostu nadarzała się okazja do walki, cóż… dama musiała cierpliwie poczekać. Czasem nawet kilka lat. Gdy dama została już żoną rycerza, musiała liczyć się z tym, że podejrzliwy mąż przed wyprawą wojenną założy jej pas cnoty – skomplikowane żelazne majtki, które miały strzec ją przed pokusą zdrady małżeńskiej.

Pasowanie na rycerza – uroczystość przyjęcia młodego mężczyzny do grona rycerzy. Aby zostać pasowanym na rycerza, należało wcześniej zasłużyć na to wyróżnienie (np. stoczyć kilka zwycięskich walk, udowodnić swą odwagę). Nazwa wywodzi się od symbolicznego gestu przypięcia ozdobnego pasa. Pasowania dokonywał władca lub znany rycerz. Kandydat składał przysięgę (często również pierwsze rycerskie ślubowanie) i z pokorą przyjmował uderzenie płazem miecza w ramię.

Ślubowanie – to obietnica złożona władcy, damie lub rycerskiemu zgromadzeniu. Ślub zazwyczaj dotyczył męstwa w walce. Przysięgając, rycerz wyrzekał się wygód lub przywileju (np. obiecywał, że nie będzie ucztował, dopóki nie pokona wszystkich swych wrogów). Niektóre śluby naprawdę trudno było spełnić (przykładem jest obietnica Longinusa Podbipięty, bohatera „Ogniem i mieczem”, który ślubował, że nie ożeni się, dopóki nie zetnie za jednym zamachem trzech pogańskich głów!). Zbyszko z Bogdańca z kolei nie mógł poślubić Danusi, dopóki nie przyniósł jej kilku pawich czubów Zdobytych w walkach z Krzyżakami.

Turnieje – rycerskie zawody sportowe. Na oczach dam i dworskiej publiczności spotykali się doświadczeni rycerze i ci, którzy dopiero pragnęli zdobyć sławę. Prezentowali swoją siłę i umiejętności. Strzelali z kuszy, walczyli na miecze i kopie. Nagrodą była sława i przychylność damy serca. Na ogół turniejowe walki toczyły się do pierwszej krwi (czyli do pierwszego celnego ciosu), zdarzały się jednak bardzo dramatyczne pojedynki do ostatniej krwi (czyli śmierci jednego z walczących).

Pojedynki – kiedy rycerz spotkał na swojej drodze wroga (lub choćby rycerza o nieco odmiennych poglądach), wyzywał go na pojedynek poprzez rzucenie mu pod nogi rękawicy. Przeciwnik powinien tę rękawicę podnieść z ziemi, a tym samym podjąć wyzwanie. Jeżeli tego nie zrobił, został okrzyknięty tchórzem, a była to największa zniewaga dla rycerza.

Herb i zawołanie – rycerskie rody rozróżniano dzięki herbom – charakterystycznym oznakom umieszczanym na rynsztunku rycerza. Natomiast zawołania używano jako wzywającego członków rodu do walki.

Giermek – dbał o konia i zbroję rycerską. Nieodłącznie towarzyszył swemu panu. Giermkowie na ogół wywodzili się z niższych klas społecznych, zdarzało się jednak, że za swe wyjątkowe zasługi awansowali i nawet sami stawali się rycerzami. Giermek często pełnił także rolę pośrednika pomiędzy rycerzem a jego damą oraz był dla niego najbardziej zaufaną osobą.

Miecz – największy skarb rycerza. Utrata miecza to ogromna zniewaga dla rycerza. Często rycerze nadawali swoim mieczom imiona, np. Ekskalibur (czyli „tnący stal”) to miecz króla Artura. Roland swój miecz nazwał Durendalem (otrzymał go z rąk króla Karola Wielkiego).Trudno się dziwić przywiązaniu rycerza do własnej broni – to od wprawnego posługiwania się mieczem zależało życie i zdrowie walczącego. Tradycja nazywania osobistej broni przetrwała w następnych wiekach (np. szlachta z „Pana Tadeusza” szczyci się posiadaniem rozmaitych Rózeczek, Kropideł, Scyzoryków…).

Koń – koniecznie silny (aby unieść postawnego rycerza w zbroi) i szybki. Niestety, często nie wytrzymywał trudów walk i ginął podczas potyczek wojennych.

 

Najsłynniejsze średniowieczne utwory o rycerzach to:

Legendy arturiańskie – rycerze króla Artura to bohaterowie najpiękniejszej chyba i najbardziej tajemniczej legendy średniowiecza. Źródeł tych opowieści należy szukać w starych legendach celtyckich.

Król Artur żył w V wieku – to dopiero początki średniowiecza. Ruiny jego legendarnego zamku Camelot odkryto w Anglii. Był władcą potężnym, chociaż musiał stoczyć wiele wojen, zanim udowodnił konkurentom, że to on powinien być królem. Wychowawcą i doradcą Artura był czarnoksiężnik Merlin – to on zbudował Okrągły Stół, magiczny mebel, przy którym zbierali się najlepsi rycerze – poddani króla. Mieściło się przy nim 150 rycerzy, a jedno miejsce było nazywane Miejscem Zguby. Dlaczego okrągły? Bo dzięki temu wszyscy rycerze byli sobie równi, nikt nie siedział u szczytu stołu ani na jego końcu.

Rycerze zgromadzeni przy Okrągłym Stole ślubowali:

„…żadnym podłym czynem się nie splamić, królowi swemu wiernie służyć, o zmiłowanie proszącym to okazać, wobec dam zawsze się dwornie zachowywać i z wszelką im spieszyć pomocą, w walce o sprawę niesłuszną i zysk ziemski na celu mającą udziału nie brać”.

Spośród rycerzy wyróżniali się sir Lancelot z Jeziora (odważny i wierny królowi, ale ostatecznie podpadł Arturowi, bo wdał się w niekoniecznie platoniczny romans z królową Ginewrą), sir Gawen (zwany zwierciadłem rycerstwa), sir Percewal (Parsifal). Ten ostatni wsławił się zwłaszcza długimi poszukiwaniami świętego Graala – mitycznego zaginionego kielicha, pamiątki Ostatniej Wieczerzy i śmierci na krzyżu Jezusa Chrystusa. Ostatecznie świętego Graala odnalazł Lancelot, ale nie odważył się go zabrać. Kielich zniknął w tajemniczych okolicznościach. A więc… otwarta droga dla współczesnych poszukiwaczy przygód.

Pieśń o Rolandzie – hrabia Roland, rycerz i przyjaciel króla Karola Wielkiego – potężnego władcy państwa Franków, panującego w VIII wieku. Roland brał udział w wojnie w Hiszpanii (przeciwko Saracenom). Ostatnią swą walkę stoczył 15 VIII 778 roku. Był dowódcą tylnej straży osłaniającej armię Karola Wielkiego w jego powrotnej drodze z Hiszpanii do Francji. Chociaż walka wojsk Rolanda z armią Saracenów była skazana na przegraną (muzułmanie mieli dwudziestokrotną przewagę), rycerz nie chciał zadąć w róg, którego dźwięk sprowadziłby pomoc. To obawa przed utratą honoru powstrzymuje go przed wezwaniem posiłków. Wprawdzie ginie (a wraz z nim wielu doskonałych rycerzy), ale honor swój ocalił i zasłużył na nieśmiertelną sławę jako wzór rycerskiego poświęcenia. Być może, nie był zbyt dobrym strategiem, bo sensowniejsze byłoby wezwanie wojsk królewskich, a nie skazywanie swych oddziałów na rzeź. Ostatecznie użył rogu, ale już zdecydowanie za późno.

Obraz śmierci Rolanda jest wyidealizowany (dziś może wydać się przesadny), podkreśla wszystkie cechy średniowiecznego rycerza. Otóż Roland, zanim upadł, chciał zniszczyć swój słynny miecz – Durendal, aby nie dostał się on w ręce wroga. Umierał na wzgórzu, w pozycji „pokutnej” (leżąc twarzą do ziemi), z rękawicą wzniesioną ku niebu (na znak poddaństwa wobec Boga). Umierając, myślał o Bogu, o swym władcy i o ojczyźnie. Teraz już mógł umrzeć – miał pewność, że zginął jak zasłużony rycerz.

Tristan i Izolda – Tristan jest wiernym poddanym króla Marka. Izolda – królewską narzeczoną. Niestety, podczas wspólnej podróży (Tristan miał eskortować Izoldę do króla) oboje wypili miłosny napój nie dla nich przeznaczony. Ich miłość była namiętna, silniejsza od rozumu, zdolna pokonać wszelkie przeszkody. Początkowo król ścigał zbiegłych kochanków, później wzruszony darował im życie (ale wówczas skruszona Izolda postanowiła wrócić do prawowitego męża). To skomplikowana, pełna perypetii historia uczucia. A gdzie tu rycerz? To oczywiście Tristan, który przeżywał ogromne rozterki – wahał się pomiędzy miłością do kobiety a wiernością królowi i życiem zgodnym z prawem i honorem.

 

Fascynacje rycerstwem

Błędny rycerz

Don Kichot – to XVI-wieczny bohater. Zafascynowany opowieściami o rycerskich przygodach postanaowił stać się błędnym rycerzem, wiernie naśladować bohaterów ulubionych lektur. Opuścił rodzinną wieś i wyruszył w poszukiwaniu sławy. Nie potrafił trzeźwo oceniać rzeczywistości, żył w świecie marzeń i iluzji. W zwykłych ludziach widział groźnych przeciwników, gospodarskie budynki i karczmy brał za zamki, a wiatraki za potwory.

Don Kichot to parodia rycerza – miał połataną zbroję, cherlawego konia, złośliwego giermka Sanczo Pansę. Dama jego serca to zwykła wieśniaczka. Ale jego serce i marzenia były całkowicie rycerskie. Chciał dokonać wielkich czynów, pomagać ludziom, walczyć ze złem. Don Kichot to symbol wielkich marzeń, niezgody na zwykłą, szarą rzeczywistość.

Romantyzm

To w utworach romantycznych na nowo odżywają zapomniane legendy rycerskie. Bohaterami stają się ludzie średniowiecza – waleczni rycerze, piękne i wyniosłe damy, wierni giermkowie. Tajemnicza, niezbadana epoka, niewiarygodne opowieści o rycerskich czynach pozwalały romantykom na popuszczenie wodzy fantazji – a oni to lubili. Powstaje:

  • Grażyna – powieść poetycka o walkach litewsko-krzyżackich. Bohaterką jest waleczna kobieta, która zastępuje w boju swego męża, gdyż nie chce, aby okrył się on niesławą. Przebrana w zbroję męża staje na czele wojska i podejmuje walkę z Krzyżakami. Umiera jak prawdziwy rycerz, na polu walki.
  • Konrad Wallenrod – kolejna powieść poetycka Adama Mickiewicza. Dotyczy tego samego okresu – walk z zakonem krzyżackim. Bohater, młody Litwin, za pomocą podstępu dostaje się na zamek krzyżacki, zdobywa zaufanie wroga, a ostatecznie doprowadza do klęski zakonu. To jednak mało rycerska postawa – Konrad walczy, używając podstępu i zdrady.
  • Zawisza Czarny Juliusza Słowackiego – bohaterem dramatu jest najsłynniejszy polski rycerz (pojawi się on również w Młodej Polsce jako symboliczna postać historyczna w „Weselu” – dramacie Stanisława Wyspiańskiego).

Pozytywizm – „ku pokrzepieniu serc”

Najbardziej znaną powieścią o polskich rycerzach są Krzyżacy Henryka Sienkiewicza. Akcja rozgrywa się na przełomie XIV i XV wieku. W utworze występuje wiele postaci autentycznych (Władysław Jagiełło, królowa Jadwiga, Ulryk von Jungingen, Zawisza Czarny, Powała z Taczewa). Bohaterami są jednak postacie fikcyjne – Zbyszko i Maćko z Bogdańca, Jurand ze Spychowa. Bardzo ważnym motywem jest miłość Zbyszka i Danusi i zaprzysiężona w imię tej miłości zemsta na Krzyżakach. Zbyszko jest młodzieńcem, który dojrzewa do miana prawdziwego rycerza – początkowo zuchwały i porywczy, popełnia wiele błędów. Z czasem uczy się przestrzegać kodeksu rycerskiego, dbać o swój honor, zachowywać zimną krew, a nawet okazywać litość tym, którzy go skrzywdzili.
W powieści dokładnie opisane są rycerskie obyczaje, walki i codzienne życie w średniowiecznej Polsce.

W opisującej już inną epokę historyczną Trylogii Sienkiewicza występują bohaterowie, których śmiało można nazwać rycerzami. Bo choć walczą już inną bronią, nie mieszkają w warownych zamkach, ale w szlacheckich dworkach, to jednak nadal za najważniejszy cel uważają służbę ojczyźnie, szacunek wobec ukochanej kobiety i dbałość o nieskazitelny honor. Pojedynkują się, składają śluby (Longinus Podbipięta, ale i Kmicic), doskonalą swój kunszt walki (pan Wołodyjowski nie miał sobie równych w fechtunku i dlatego zwany był pierwszą szablą Rzeczpospolitej).

Współczesność

Modna jest ostatnio literatura z gatunku fantasy. Akcja większości tych prawie bajkowych powieści i opowiadań nawiązuje właśnie do czasów rycerskich. Pełno tam potworów, z którymi walczą odważni wojownicy (np. wiedźmin Geralt z powieści Andrzeja Sapkowskiego), czarnoksiężników, warownych zamków. Opisywane obyczaje są także podobne do średniowiecznych (pojedynki, turnieje).

 

Kruszyć kopie. Skąd to określenie?

Z kultury rycerskiej. Kopie to rodzaj broni, używane nie tylko w czasie bitwy, także na turniejach. Kruszenie kopii to po prostu ostra walka dwóch rycerzy.

To nie koniec rycerskich określeń.

  • Puścić płazem – dawniej: oszczędzić kogoś w walce, uderzyć nie ostrzem miecza, ale jego płaską stroną. Dziś: darować coś komuś, potraktować ulgowo.
  • Dziedzictwo po mieczu i po kądzieli – po mieczu to inaczej po ojcu, po kądzieli to po matce.
  • Stawać w szranki – dawniej: przystąpić do turnieju rycerskiego, dziś: zmierzyć się z kimś, przeciwstawić się komuś.
  • Dotrzymać pola – dawniej: utrzymać się w walce na turnieju, nie poddać się. Dziś: wytrwać w rywalizacji.
  • Wyzwać na udeptaną ziemię – dawniej: wyzwać na pojedynek (pojedynkowano się na twardej, udeptanej ziemi). Dziś: sprowokować kogoś do otwartej dyskusji czy rywalizacji.
  • Walczyć z podniesioną przyłbicą – walczyć mężnie, bez strachu patrzeć na przeciwnika.
  • Podjąć rękawicę – przyjąć wyzwanie (rzucona komuś pod nogi rycerska rękawica była odczytywana jako wyzwanie na pojedynek).
  • Być pasowanym na… – zostać uznanym za kogoś, zostać przyjętym do danego grona (np. być pasowanym na ucznia).
  • Zachować się rycersko – dziś: zachować się mężnie, szlachetnie, honorowo.

 

Co to jest kultura rycerska?

To zwyczaje i tradycje, jakie obowiązywały w czasach rycerskich – czyli w średniowieczu. Turnieje, udział w bitwach, honorowe zachowanie, pojedynki, ślubowania złożone damom, giermkowie, wspaniałe, silne konie – wszystko to, z czym kojarzy nam się rycerstwo. Niektóre elementy kultury rycerskiej odnaleźć możemy w późniejszych epokach. A fascynację kulturą rycerską nawet dziś. Dowód? Literatura i filmy fantasy, gry RPG bardzo silnie nawiązujące do epoki rycerskiej.

 

Najsłynniejsi rycerze

Tristan
Śmiało można o nim powiedzieć: średniowieczny Romeo. Wierny poddany króla Marka zakochał się w królewskiej narzeczonej a ona w nim. Dzieje Tristana i Izoldy to skomplikowana historia o trudnym wyborze między miłością a posłuszeństwem wobec króla.

Rycerze króla Artura: Lancelot, Parsifal, Gawen
Zgromadzeni wokół Okrągłego Stołu, poddani króla Artura. Rycerze bez skazy, odważni i szlachetni. Wsławili się długimi poszukiwaniami świętego Graala – legendarnego kielicha, pamiątki Ostatniej Wieczerzy.

Hrabia Roland
Poddany i przyjaciel Karola Wielkiego. Wyjątkowo dumny, odważny, honorowy. Wolał zginąć, niż wezwać posiłki.

Zawisza Czarny
Uczestnik wielu walk, także bitwy pod Grunwaldem. Najsłynniejszy z polskich rycerzy.

 

Co przetrwało do dziś z kultury rycerskiej?

Sposób zachowania
Współcześni rycerze nie noszą zbroi i nie walczą na turniejach. Ale honor jest dla nich najważniejszy. Mówimy o nich dżentelmeni – szanują kobiety i to nie tylko te, które kochają. Stają w obronie słabszych, potrafią mężnie znieść wszelkie niepowodzenia.

Fair play
To nie tylko sportowe określenie. Oznacza honorowe zachowanie, uczciwe potraktowanie przeciwnika. Średniowieczni rycerze czekali, aż przeciwnik podniesie z ziemi swój miecz, nigdy nie zadawali ciosów w plecy, nie atakowali znienacka. Walczyli otwarcie. Dziś prawdziwi, wielcy sportowcy cieszą się z sukcesu tylko wtedy, gdy wygrali w równej walce, z szacunkiem wobec przeciwników.

Spotkania przy okrągłym stole
Przedmiot ten wywodzi się z legendy arturiańskiej. Był miejscem obrad najszlachetniejszych rycerzy. Dziś czasem przy okrągłym stole zasiadają politycy. Wtedy kiedy chcą porozmawiać o bardzo ważnych kwestiach, o tym, co ich różni. Przy okrągłym stole debatuje się z poszanowaniem racji przeciwnika, każdy ma prawo wypowiedzieć własne zdanie. Dlaczego stół musi być okrągły? Aby nikt nie był wyróżniony, nikt nie siedział u szczytu ani na gorszych miejscach.

Hobby
Miałeś czasem ochotę założyć zbroję, wsiąść na konia i choć przez chwilę poczuć się jak prawdziwy rycerz? Nie tylko ty! Każdego roku członkowie rozmaitych bractw rycerskich spotykają się na polach Grunwaldu, aby wspólnie odtworzyć tę najsłynniejszą bitwę średniowiecza. Konie, piękne, kunsztownie przygotowane stroje i oręż, prawdziwe emocje – to dowód wielkiej fascynacji rycerstwem. A Grunwald to niejedyne miejsce spotkań rycerskich bractw. Jeśli chcesz dowiedzieć się o nich czegoś więcej, zajrzyj do internetu.

 

Zakony rycerskie

Zakony powołane w Jerozolimie do pilnowania porządku i bezpieczeństwa świętego miasta. Ich zadaniem miała być przede wszystkim opieka nad pielgrzymami przybywającymi do Ziemi Świętej, prowadzenie szpitali i przytułków. Zajmowali się tym joannici, templariusze i Krzyżacy. Po zakończeniu wypraw krzyżowych zakony te miały pełnić misje w innych częściach świata. W 1226 r. na przykład Konrad Mazowiecki wezwał Krzyżaków do obrony Mazowsza przed pogańskimi mieszkańcami Prus. W ten sposób przyczynił się do utworzenia państwa zakonnego w Prusach – jednego z najtrudniejszych wrogów średniowiecznego państwa polskiego.

Rycerskie utwory (nie tylko średniowieczne):

 

Na tropie rycerza…

Czy żyją jeszcze rycerze?
Tak! Chociaż nie noszą zbroi i raczej nie używają broni. Dziś nazywa się ich dżentelmenami. To mężczyźni prawdomówni, o doskonałych manierach, nieskazitelnym honorze, zawsze gotowi stanąć w obronie słabszych i służyć pomocą kobiecie, choćby tylko ustępując jej miejsca w autobusie lub przepuszczając w drzwiach.

Nie tylko Krzyżacy!
Powstało wiele polskich powieści historycznych o czasach rycerskich. Jeżeli interesuje Cię ta tematyka, sięgnij po „Starą baśń” Ignacego Kraszewskiego (opowieść o początkach państwa polskiego) lub którąś z powieści Antoniego Gołubiewa (z cyklu Bolesław Chrobry).

 

Takie wypracowanie może Ci zadać nauczyciel

  • Opowiedz historię jednego z rycerzy, wskazując na ideały, jakimi kierował się w życiu.
  • Odwaga, honor – czy te rycerskie cechy odeszły wraz z epoką średniowiecza? Czy może odnajdujesz je u innych bohaterów literackich żyjących w późniejszych czasach?
  • Czasem marzę, aby być rycerzem. Dokonuję wtedy niezwykłych czynów. Oto jeden z nich.
  • Wolisz książki czy filmy o rycerzach – uzasadnij odpowiedź.
  • Ułóż opowiadanie, którego bohaterem będzie postać żyjąca w czasach średniowiecznych. Pamiętaj o zachowaniu realiów epoki.

 

Zobacz:

Charakterystyka rycerza średniowiecznego

Rycerz antyczny a średniowieczny

Obyczaje rycerstwa ukazane w Krzyżakach – podaj przykłady, określ jaką spełniają role?

Jak kochał średniowieczny rycerz? Model miłości w kulturze wieków średnich.

Jakie cechy powinien posiadać idealny rycerz? Odpowiedz na podstawie Pieśni o Rolandzie.

Rycerze – bohaterowie literaccy – referat