Ważną grupą społeczną średniowiecza było rycerstwo, dlatego doskonały rycerz to kolejny ważny wzorzec osobowy epoki. Średniowiecze stworzyło własny ideał wojownika, kierującego się określonymi wartościami. „Bóg, honor, ojczyzna” – to najważniejsze z nich. Rycerz bez skazy był chrześcijaninem, do którego zadań należały obrona i krzewienie wiary. Stąd w tej epoce motyw świętej wojny z niewiernymi i wyprawy krzyżowe.
Rycerza cechowała wielka pobożność – często się modlił, uczestniczył we mszach. Honor wymagał od niego szlachetności i uczciwości – nie wolno mu było kłamać, złamać danego słowa, a także atakować od tyłu, napadać bezbronnego. Hańba była dla niego czymś najgorszym! Doskonały rycerz kochał swoją ojczyznę (Roland wciąż wspominał „słodką Francję”), był wierny władcy, a także damie swego serca. Pomagał słabym i bezbronnym, np. wdowom i sierotom.
Poza tym cechowały go niezwykłe męstwo, umiejętność posługiwania się bronią oraz wielka siła – bardzo potrzebna, jako że sama zbroja ważyła ok. trzydziestu kilogramów. Zazwyczaj zwracał też uwagę urodą ciała, która sugerowała piękno duszy! Ten ideał bywał odległy od rzeczywistości, ale literatura dydaktyczna pokazywała go bardzo często. Dzieła epiki rycerskiej opowiadały zresztą częściej o czynach bohaterów legendarnych, choć niekiedy wzorowanych na postaciach historycznych.
Nie pomyl pojęć!
- Etos – greckie ethos, czyli zwyczaj – to całość zasad uznawanych przez daną grupę społeczną, ideały, kryteria, wartości, regulujące zachowanie członków tej grupy. Na etos rycerski składały się wszystkie cechy, które powinien mieć doskonały rycerz: honor, odwaga, wierność seniorowi oraz Bogu itd.
- Epos rycerski – średniowieczny gatunek epicki, obejmujący utwory opowiadające o rycerzach i ich bohaterskich czynach. Utwory tego typu, wzorowane na eposie starożytnym, miały wiele jego cech, na przykład charakteryzowały się epicką rozlewnością (opisy – zwłaszcza scen batalistycznych), a ich bohater zbiorowy ukazany był w ważnym momencie dziejowym. Podobny typ utworu to chanson de geste (pieśń o czynach).
Przykłady:- Pieśń o Rolandzie (Francja),
- O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (Anglia),
- Pieśń o Cydzie (Hiszpania),
- Pieśń o Nibelungach (Niemcy),
- Słowo o wyprawie Igora (Ruś).
Ważne w życiu rycerza
Pasowanie
Bardzo istotny, symboliczny moment, w którym mężczyzna stawał się rycerzem! Król lub książę w czasie specjalnej uroczystości nakładał młodzieńcowi pas – stąd nazwa tego zwyczaju – i trzykrotnie uderzał go w ramię, mówiąc: „W imię Boże, świętego Jerzego i świętego Michała pasuję cię na rycerza, bądź dzielny, śmiały i wierny”. W Polsce po raz pierwszy dokonał tego ponoć Bolesław Chrobry. Gall Anonim w swej kronice wspomina, jak Władysław Herman pasował na rycerza młodziutkiego Bolesława Krzywoustego w 1100 r.
Rycerski ekwipunek
Szczególny jest stosunek średniowiecznych rycerzy do swoich mieczy i koni. Nierzadko nadawali im imiona. Miecz Rolanda nosił imię Durendal, a jego koń Wejlantyf. Senior Rolanda, król Karol Wielki, miał szczególny miecz zwany Radosnym – co dzień odmieniał on barwę trzydzieści razy. Władca jeździł na koniu o imieniu Tensendur. Znany jest też cudowny miecz króla Artura – Ekskalibur. W tym kontekście zrozumiała jest troska Rolanda, by przed śmiercią zniszczyć swoją broń – nie chciał, aby mógł jej użyć ktokolwiek inny, zwłaszcza niewierny. Szczególne przywiązanie mogło mieć w średniowieczu wymiar całkiem praktyczny – rycerski ekwipunek był po prostu bardzo drogi! Odrobiny mistycyzmu doda informacja, że w rękojeści miecza często umieszczano relikwie świętych, mające wspomóc użytkownika broni. Oprócz miecza ważna była również tarcza – na niej umieszczano herb, wskazujący, do jakiego rodu należy rycerz.
Turnieje rycerskie
Narodziły się we Francji w XI w. i początkowo ich celem było jedynie sprawdzenie sprawności bojowej rycerzy. Z czasem stały się rodzajem sportu, bardzo lubianego i przez uczestników, i przez licznie przybywających na nie widzów. Pierwszym przysparzał rycerskiej sławy, drugim dostarczał emocji i rozrywki.
Dama serca
W turniejach rycerz walczył często na cześć ukochanej damy, z przyczepioną do hełmu otrzymaną od niej wstążką czy innym drobiazgiem; a czasem nawet nie drobiazgiem – na jednym z turniejów zauważono przypięty do hełmu… damski trzewik! W Polsce te obyczaje rycerskie nie były tak powszechne, lecz na zachodzie Europy kult damy serca był ważnym elementem kultury. Traktowana jak anioł, idealizowana, dama wyznaczała swemu rycerzowi różne zadania – musiał zasłużyć na jej względy. Jedno z tych zadań mogło polegać na położeniu się w łożu z ukochaną, której jednak nie wolno było dotknąć…
Wśród średniowiecznych rycerzy
Roland
Postać legendarna, ale też historyczna: francuski hrabia, siostrzeniec Karola Wielkiego. Razem z nim wziął udział w wyprawie do Hiszpanii w roku 778. Musiał być wielkim rycerzem, skoro w tak młodym wieku otrzymał dowództwo straży tylnej. W wyniku zdrady jego ojczyma, Ganelona, na straż tylną napadli w wąwozie w Pirenejach Saraceni. Przyjaciele Rolanda Oliwier i Turpin radzili mu wezwać na pomoc wojska Karola Wielkiego: straży tylnej było tylko dwadzieścia tysięcy, wrogów pięć razy więcej. Mimo to bohater nie zadął w magiczny róg. Bał się, że uznane to zostanie za objaw tchórzostwa, a honor rycerski cenił ponad wszystko. Gdy jednak Roland zobaczył śmierć niemal wszystkich swoich rycerzy, poczuł żal i wyrzuty sumienia. Z całych sił zadął w róg, lecz kiedy Karol Wielki powrócił, zastał zwłoki bohatera na pobojowisku. Pozostało mu jedynie pomścić swego siostrzeńca – w wielkiej bitwie pokonał Saracenów. Później wymierzył też karę zdrajcy Ganelonowi.
Z ideałem średniowiecznego rycerza kłócą się pycha i egoizm Rolanda, ale przed śmiercią bohater przechodzi przemianę: żałuje, że zapomniał o odpowiedzialności za swoich rycerzy. Anonimowy autor Pieśni o Rolandzie nadał tej postaci cechy powagi, dostojeństwa. Opis śmierci cechują patos i hiperbolizacja.
Tristan
Także ten bohater średniowiecznego romansu Dzieje Tristana i Izoldy słynął ze swych rycerskich cnót. Nie lękał się walki z najtrudniejszymi przeciwnikami, nawet olbrzymami czy smokami. Odważny, honorowy, lojalny wobec swego pana – króla Marka… Los kazał mu jednak pokochać żonę swego króla – Izoldę Złotowłosą. Usprawiedliwia Tristana fakt, że przyczyną tego uczucia był napój miłosny, który kochankowie niechcący wypili razem, z jednego kielicha. Usprawiedliwia, ale nie zmniejsza cierpień: zakochani musieli się kryć ze swoim uczuciem, uciekli nawet do lasu moreńskiego. Król początkowo pragnął ich ukarać – Tristana skazał na stos, a Izoldę chciał oddać trędowatym. Później jednak wzruszyła go ich miłość, zwłaszcza gdy znalazłszy śpiących w leśnym szałasie, zobaczył, że między nimi leży miecz – znak czystego uczucia! Czujący wyrzuty sumienia kochankowie postanowili się rozstać, ale nie mogli zaznać szczęścia. Tristan nawet się ożenił, ale mówił żonie, że złożył ślub czystości. Gdy umierał, prosił tylko o jedno: o przyjazd Izoldy Złotowłosej. Gdy żona okłamała go, że żagiel powracającego statku jest czarny – co miało oznaczać, iż ukochana nie przybędzie – umarł z rozpaczy. Zobaczywszy to, zrozpaczona Izolda także umarła. Król Marek kazał ich pochować obok siebie. „A w nocy z grobu Tristana wybujał zielony i liściasty głóg […], który wznosząc się nad kaplicą, zanurzył się w grobie Izoldy. Ludzie miejscowi ucięli głóg, nazajutrz odrósł na nowo”.
Lancelot
Najlepszy z rycerzy króla Artura, słynny z męstwa, niepokonany. Do osiemnastego roku życia wychowywała go ukochana czarodzieja Merlina, Viviana, nazywana także Panią z Jeziora. Młodzieniec opuścił ją, by zostać rycerzem na dworze króla Artura. Dokonał wielu znamienitych czynów, między innymi uratował panią na Nohant. Z powodu jego cnót rycerskich i wyjątkowej urody kochały go kobiety, ale serce Lancelota należało tylko do jednej: Ginewry, żony króla. Ich miłość musiała, niestety, pozostać tajemnicą… Raz jeden rycerz stanął w obronie ukochanej, którą chciano spalić na stosie za zdradę męża. Lancelot nie jest więc całkowicie pozbawiony wad. Z powodu grzechów nie ujrzał świętego Graala – po prostu przespał ten moment!
Galahad (Galaad)
Syn Lancelota, kolejny z bohaterów cyklu opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. Podobnie jak ojciec odważny i pełen cnót rycerskich, poszukiwał długo świętego Graala i właśnie jemu dane było zajrzeć do tego niezwykłego naczynia. Przepowiednia mówiła, że Graala odnajdzie najlepszy z rycerzy.
Zapamiętaj!
Wokół okrągłego stołu, którego kształt gwarantował równość, mogło zasiąść, według legendy, stu pięćdziesięciu rycerzy. Wszyscy oni byli ideałami rycerskich cnót, a bohaterskie czyny przyniosły im sławę. Wszyscy też poszukiwali świętego Graala – legendarnego naczynia, do którego Józef z Arymatei miał zebrać krew spływającą z przebitego boku Chrystusa. Wyobrażano je jako kielich, według niektórych wyrżnięty z jednego wielkiego szmaragdu.
Zawisza Czarny z Garbowa
Nie zachował się żaden polski epos rycerski, a właśnie ten sławny rycerz mógłby być jego bohaterem. Znany nie tylko w kraju zwycięzca wielu turniejów, uczestnik bitwy pod Grunwaldem, poległ w 1428 r. w wojnie węgiersko-tureckiej. Pozostała po nim sława rycerskich zalet i powiedzenie „polegać jak na Zawiszy” – brak wiary w słowo rycerza był bowiem wielką zniewagą!
Cyd
Postać historyczna, lecz także bohater wielu pieśni ludowych, utworów literackich, hiszpańskich i arabskich kronik. W rzeczywistości Rodrigo Díaz de Vivar, żyjący w XI w., był kastylijskim rycerzem, który zasłużył się w walkach z Maurami. W młodości na dworze Ferdynanda I Wielkiego, później w służbie jego synów. Oczerniony przez wrogów, zmuszony do opuszczenia dworu i skazany na banicję, został dowódcą najemników w armii mauretańskich władców Saragossy. Uosobienie męstwa, honoru i wierności wobec swego władcy. Dzięki niezwykłej odwadze zyskał sobie miano Cyda – po arabsku „sid” znaczy: pan. Najstarszy znany poemat o nim to anonimowa Pieśń o Cydzie, mniej więcej z roku 1140. W XVII w. Piotr Corneille uczynił go tytułowym bohaterem swojej najsłynniejszej tragedii.
Rycerz widziany oczami twórców późniejszych
- Makbet Williama Szekspira
Zanim bohatera opanuje żądza władzy, będzie lojalnym wasalem króla Duncana i honorowym rycerzem.
- Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa
Dzieje pierwszej wyprawy krzyżowej. Bohaterami – rycerze pragnący bronić wiary.
- Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
W baroku powraca wzorzec rycerza walczącego w obronie ojczyzny i wiary chrześcijańskiej. Epos pokazuje właśnie przygotowania do bitwy z Turkami.
- Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza
Tragizm bohatera wynika nie tylko z tego, że musiał dla ojczyzny opuścić ukochaną żonę; został zmuszony także do wyrzeczenia się zasad rycerskich, wybrania sprzecznej z honorem walki podstępnej.
- Krzyżacy Henryka Sienkiewicza
Powieść ukazująca walki Polaków z Krzyżakami na przełomie XIV i XV w. – kończy się zwycięską bitwą pod Grunwaldem. Bohaterowie kierują się zasadami rycerskimi; wierności słowu danemu damie serca Zbyszko z Bogdańca omal nie przypłacił śmiercią!
- Trylogia Sienkiewicza
Choć pisarz pokazuje wydarzenia z XVII w., bohaterowie tych trzech powieści mogliby być postaciami z literatury średniowiecznej. Michał Wołodyjowski to uosobienie honoru i patriotyzmu; jego jedyna wada to wzrost nikczemny! Longinus Podbipięta ślubował czystość, dopóki nie zetnie trzech głów wrogów jednym cięciem. Jan Skrzetuski postawił służbę ojczyźnie nad miłość do Heleny Kurcewiczówny.
- Współczesna literatura fantasy
Częstym jej bohaterem jest szlachetny obrońca dobra, walczący z honorem, nierzadko wspierany przez moce magiczne.
Spojrzenie satyryczne:
Przemyślny szlachcic don Kichote z Manczy Miguela de Cervantesa (XVII w.)
Biedny szlachcic, który za dużo czytał romansów rycerskich i pod ich wpływem postanowił zostać błędnym rycerzem: w starej, zardzewiałej zbroi po przodkach, na szkapie, której nadał imię Rosynant. Razem z wiernym – i trzeźwo myślącym! – giermkiem Sancho Pansą ruszył w świat walczyć ze złem. Tyle że wyobraźnia Don Kichota zwodzi go na manowce: na rycerza zostaje pasowany przez zwykłego gospodarza zajazdu, który wydaje się bohaterowi panem zamku, wiatraki są według niego groźnymi olbrzymami… Prawdziwy rycerz musi mieć swoją damę serca – Don Kiszot wybiera prostą wieśniaczkę, którą nazywa piękną Dulcyneą z Toboso. Utwór Cervantesa okazał się jednak czymś więcej niż parodią. To historia rozczarowanego idealisty.
Sformułowanie walka z wiatrakami to określenie walki z urojeniami, zwykle beznadziejnej. Sam Don Kichot zaś stał się symbolem idealistów, ludzi, którzy kierują się szlachetnymi zasadami, ale są nierozumiani i wyśmiewani przez otoczenie.
Filmy znanych kpiarzy z grupy Monty Pythona:
Monty Python i Święty Graal oraz Jabberwocky.
Zobacz:
Na przykładzie wyglądu i losów Zbyszka z Bogdańca przedstaw obraz polskiego rycerza średniowiecznego
Jakie obyczaje rycerskie zostały przedstawione w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza?