Średniowieczne dziejopisarstwo polskie.
Jak zacząć?
Od podkreślenia, że dziejopisarstwo (historiografia) było jednym z najważniejszych działów piśmiennictwa średniowiecznego. Dzieła historyczne zwano wówczas kronikami i zaliczano je do literatury pięknej. Nic więc dziwnego, że wymagano od nich formy artystycznej!
Co w rozwinięciu?
Informacja, że najwcześniejszymi zapiskami historycznymi były roczniki, czyli notatki na marginesach ksiąg paschalnych (służących do obliczania ruchomych świąt kościelnych). Jednym z najstarszych zapisków dotyczących naszej państwowości jest data przyjazdu żony polskiego księcia Mieszka I – Dąbrówki i chrztu naszego kraju. Teraz przejdę do kronik. Zaznaczę, że miały one układ chronologiczny, pisane były po łacinie zrytmizowaną, a często nawet rymowaną prozą. Autorzy wprowadzali do nich elementy fabularne, moralizowali lub… przesadnie wychwalali władców!
Wymienię zabytki dziejopisarstwa średniowiecznego w kolejności ich powstawania.
- Kronika Galla Anonima
Datuje się ją na wiek XII, a jej autorem jest goszczący na dworze Bolesława Krzywoustego francuski mnich. To doskonałe dzieło epickie! Składa się z trzech części i przynosi obszerne portrety dwóch królów: Bolesława Chrobrego (wzór sprawiedliwego władcy) i Bolesława Krzywoustego (wzór króla-rycerza, poświęcone mu rozdziały mają charakter panegiryku, tzn. utworu pochwalnego). Podkreślę rzetelność tej kroniki: Gall unika fikcji, rezygnuje z legendarnej części naszej historii, posługuje się starannym stylem literackim.
- Pierwszy polski kronikarz!
Był nim Wincenty Kadłubek, autor Kroniki, która powstała na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego. Składa się z czterech ksiąg: trzy dotyczą dawnych dziejów, a czwarta, doprowadzona do roku 1202, opowiada o czasach współczesnych kronikarzowi.
Jak ożywić wypowiedź?
Powiem o wartościach artystycznych omawianej kroniki: barwności stylu i przebijającym z każdego słowa patriotyzmie. Ale uwaga! Przy wszystkich swoich zaletach Kronika nie grzeszy rzetelnością naukową. Mało w niej dat, a fakty często są wypaczane i interpretowane zbyt subiektywnie.
- Kronika Janka z Czarnkowa
Pochodzi z XIV w. i przedstawia wydarzenia z czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Byłoby to doskonałe dzieło historyczne (omawia wszystkie najważniejsze współczesne autorowi fakty, zawiera wiele szczegółów), gdyby nie… brak obiektywizmu i stronnicze ataki na przeciwników politycznych.
- Jan Długosz
To najciekawszy dziejopisarz późnego średniowiecza. Starannie wykształcony (Akademia Krakowska), był wybitnym jak na owe czasy historykiem: studiował dokumenty, analizował źródła, odrzucał fikcję. Wzorem i patronem jego kroniki był znakomity historyk rzymski – Liwiusz. Historia Polski Długosza to najwybitniejsze osiągnięcie pisarskie polskiego średniowiecza. Dzięki walorom pisarskim i treściowym książka ta należy właściwie do dwóch epok. Ze średniowieczem wiąże ją łacina (w tym języku została napisana!), a w warstwie treściowej – podkreślany wielokrotnie prymat władzy duchownej nad świecką. Cechą renesansową jest dociekliwość pisarza, wspomniany już krytycyzm naukowy, dbałość o szczegóły, czerpanie z antycznych wzorców i głęboki patriotyzm. Odnajdujemy tu przepięknie odmalowane sceny batalistyczne – zachwyca zwłaszcza opis bitwy pod Grunwaldem! Wartość tej kroniki dopełnia zawarty w niej rozległy obraz kultury polskiej.
W podsumowaniu
Podkreślę ewolucję średniowiecznego dziejopisarstwa, które od form bardzo lakonicznych (roczniki!) ewoluowało ku dziełom coraz bardziej ambitnym. Zaakcentuję też, że średniowieczne kroniki miały ogromny wpływ na kształtowanie się naszej świadomości narodowej i wypunktuję ich, wymienione w trakcie wypowiedzi, walory literackie (żywość, barwność, dbałość o elegancję stylu, przyswojenie – z antyku – wzorów literatury panegirycznej).
Zobacz: